Aurora Marco
Universidade de Santiago

Nun libro publicado en 2004, Desta banda do Leteu. Artigos de historia cultural, literatura e sociedade desde o esquecemento, o seu autor, Ernesto Vázquez Souza, di que o povo galego ten, entre outras maldicións, unha especial tendencia ao esquecimento do pasado, próximo ou remoto. Subliña o asombroso que resulta observar a escasa tradición para fixar por escrito os acontecimentos, feito a que non resultaría allea a situación xeográfica da fisterra galaica, un lugar onde as lendas situaron un dos ríos do inferno (concretamente na Limia), o Leteu ou río do esquecimento, que facía perder a memoria da vida anterior a quen o atravesaba.
A lenda parece que cobra todo o seu sentido ao falar da historia de moitas mulleres, e nomeadamente das que participaron no movimento guerrilleiro dos anos 40, de que a seguir me ocupo . Durante a longa noite de pedra do franquismo e na Transición, semella que as súas historias de vida atravesaron o Limia e apagaron a memoria histórica, ou o que é o mesmo, a lembranza de tantas historias de vida, historias de represión, de morte, de dor, sumiuse na brétema do esquecimento.
A través da recuperación da traxectoria persoal das mulleres que pertenceron ao movimento guerrilleiro, e valorizando os espazos ocupados por elas, do que se trata é de as nomear –o que non se nomea, non existe–, visibilizar as súas accións e afirmar e reivindicar un recoñecimento social para encher as moitas páxinas en branco da súa historia. Páxinas non escritas que protagonizaron algunhas galegas, que nos permitirán recuperar as súas voces durmidas –como as que fixo ouvir Dulce Chacón antes da súa morte en La voz dormida–. Un berro para espertar a desmemoria, que non é boa compañeira de viaxe.
Para elas durante moitos anos só houbo silencio, esquecimento, incomprensión… e non só na longa ditadura franquista. Se o, inexistente, Libro da Memoria das represaliadas após a sublevación de 1936 ten moitas páxinas baleiras e como son elocuente o silencio, para as guerrilleiras houbo, alén dese silencio, tortura moral ao lles negar o recoñecimento do seu compromiso antifranquista e ao facelas pasar non só como bandoleiras (igual que os seus compañeiros de loita) senón tamén como as amantes dos guerrilleiros… Como me dicía Consuelo Rodríguez López,“Chelo” –guerrilleira felizmente viva que mora en Franza desde 1949, a quen dedico este artigo– houbo relacións nacidas do amor e máis da afinidade nas ideas, na acción e na vida, como pasou sempre; moitas acabaron en unión definitiva. Mais o respeito dos guerrilleiros sempre existiu porque, a fin de contas, eran unhas compañeiras de loita.
Como é ben sabido, foi sobre todo na etapa da República cando as mulleres se incorporaron á loita política e sindical e participaron en mitins, en actos de propaganda, como integrantes dos órgaos de dirección do partido ou sindicato, aínda que foron poucas as que ocuparon cargos, como Dolores Blanco Montes, Presidenta da sociedade de resistencia “La Reivindicadora”, de Cangas, ou Amparo Lopez Jean, Presidenta da Agrupación Republicana Femenina da Coruña; algunhas acederon aos concellos, como Brígida Muñiz Suárez, labrega do lugar de Triñáns, primeira concelleira de Boiro en 1936, represaliada; outras colaboraron nos órgaos de prensa de partidos políticos, como as socialistas Manuela Teresa del Río en La Lucha, da Pobra do Caramiñal, e Carmen Parada en La Hora, de Pontevedra, ou como Josefina Eiras Rey na cenetista Solidaridad. Algunhas mulleres concorreron ás eleizóns como candidatas a deputadas: foi o caso de Concepción Alfaya López, natural da zona de Cangas e residente fóra da Galiza, que concorreu ás eleizóns a Cortes Constituíntes en 1931 en representación do Partido Republicano Vigués, integrado na Alianza Republicana; ou Amalia Figueroa Barros, obreira conserveira de Vigo que o fixo nas eleizóns a Cortes en novembro de 1933 polo Partido Comunista.
Na verdade, esta etapa trouxo moitos cambios para as mulleres que, após a sublevación militar, retrocederon nas súas conquistas máis de medio século: divorcio, dereito a voto, dereito a seren elexidas para calquer cargo público, matrimonio civil, coeducación nas escolas, participación política…. Co novo ordenamento xurídico regresaron aos papeis tradicionais porque “la única misión asignada a la mujer en las tareas de la Patria es el hogar”, segundo rezaba un comentario editorial en Arriba (1939) titulado “Contra feminismo, feminidad”. Neste sentido, o movimento de cooperación das mulleres na guerrilla representa tamén, segundo un integrante do movimento guerrilleiro, a loita pola súa liberación: “Estaban loitando tamén por un sistema que rachase con todos os esquemas machistas. A esa conclusión cheguei con outros compañeiros…” .
Cando estourou a guerra, moitas pasaron a ser obxecto de persecución, estivesen ou non vencelladas a partidos políticos, porque a consigna era golpear con saña, con ira, con crueldade contra todas as persoas desafectas ao Movimento. Aquel parágrafo da circular de Mola, de abril de 1936, cumpriuse de forma taxativa:
“Se tendrá en cuenta que la acción ha de ser en extremo violenta para reducir lo antes posible al enemigo, que es fuerte y bien organizado (…) aplicándose castigos ejemplares para estrangular los movimientos de rebeldía…”
Destarte chegou para as mulleres o cárcere, o desterro, a depuración profisional, os paseos, as multas, as requisas, a violencia física e moral, o exilio, a morte…
Nos últimos anos a bibliografía sobre o guerrilla en Galiza aumentou considerabelmente; tamén se realizaron valiosos documentais, materiais bibliográficos e audiovisuais que permiten ter unha visión deste movimemento e permite así mesmo outorgar a algúns dos seus protagonistas o seu lugar na historia da resistencia antifranquista . Mais, recuperar a memoria das galegas vencelladas á guerrilla resulta abondo dificultoso. Nestas traballos, recentes, hai nomes de mulleres (por veces sen apelidos, o que dificulta a investigación), datas de encarceramento e/ou fusilamento, alusión ás causas e consellos de guerra… Mais, excepción feita de Enriqueta Otero Blanco, “María Dolores” e de Manuela Sánchez , non hai como no caso dos guerrilleiros monografías, traballos específicos sobre elas, por ese exercicio de ocultamento, ben coñecido, que excluíu ás mulleres da historia. E hai un baleiro informativo sorprendente:
Quen foi, por exemplo, Eudoxia (“A Catalina”), integrante da II Agrupación do Ejército Guerrillero de Galicia?; que se sabe das lucenses Josefa Escourido Cobo e Celia González Pernas, guerrilleiras que morreron nun enfrontamento coa Garda Civil en Forcón, parroquia de Silán, termo municipal de Muras (Lugo) o 21 de xuño de 1949, xunto cos tamén guerrilleiros Juan Gallego Abeledo, Juan Pérez Dopico e José Pedreira de la Iglesia?; que dados existen para podermos recuperar información sobre Carmen Temprano Salorio, da IV Agrupación do Ejército Guerrillero de Galicia, que morreu nun enfrontamento coa Garda Civil tras intenso tiroteo o 5 de marzo de 1949 en Zás, Negreira? Apenas sabemos nada de Antonia Díaz Pérez, que caeu nunha ciada da brigada de Viveiro co seu compañeiro, Luis Trigo Chao “Gardarríos”, o 25 de xuño de 1948 en Vilanova de Lourenzá (Lugo). Nesta altura da investigación, xa comezan a desvelarse algúns dados sobre algunhas das guerrilleiras citadas mais é un labor paciente e case detectivesco.
Cumpre, así, unha investigación demorada sobre todas as que andiveron na guerrilla do monte ou na da chaira. E cumpre tamén, e en primeiro lugar, restituír o seu nome: foron guerrilleiras, non bandoleiros (así, en masculino):

“En un encuentro sostenido por fuerzas de la Guardia Civil en Forcón, término municipal de Muras (Lugo), resultaron muertos los bandoleros Manuel (sic) Gallego Abeledo , Juan Pérez Dopico, Celia González Pernas, José Pedreira de la Iglesia y Josefa Escourido Cobo”

“De la región hay pocas noticias aunque algunas de importancia. En Zás, cinco bandoleros fueron muertos en lucha con la Guardia Civil: un guardia resultó herido”

Aquel Decreto-Lei sobre “Bandidaje y Terrorismo”, publicado o 18 de abril de 1947, identificounos desta maneira: bandoleiros, ladróns, foraxidos e así ficaron nos arquivos, nos informes oficiais, nas noticias dos xornais…Longa etapa de desfigurar a realidade, de desvirtuala. Foi o 17 de maio de 2001 cando se aprobou por unanimidade no Congreso dos Deputados a moción de rehabilitación da guerrilla antifranquista. Como reitera Francisco Martínez López, “Quico”, da Federación de Guerrillas León-Galicia, “non éramos bandoleiros senón xente disposta a morrer polos seus ideais democráticos”.
Da importancia da participación feminina neste movimento teñen falado os seus compañeiros de loita en diversas entrevistas realizadas. Referireime aos testemuños de dous guerrilleiros aínda vivos:
Francisco Rey Balbís, “Moncho” (que mora na Habana desde 1964) é moi explícito a este respecto:

“Non teño datos precisos pero atreveríame a afirmar que máis do corenta por cento da nosa guerrilla eran mulleres. Enténdase: non como guerrilleiras permanentes no monte, pero sí no resto das actividades, como enlaces, como colaboradoras en diferentes trafegos. A muller galega tivo unha presencia moi activa na nosa loita: e en boa medida a ela debémoslle a sobrevivencia da guerrilla. Nos abastecementos, na propaganda, nas tarefas de intelixencia, na desinformación ao enemigo, no aseguramento de puntos de apoio, na función de enlaces… En todo.

Da mesma opinión participa Francisco Martínez López, “Quico”, autor de Guerrilleiro contra Franco (2006). Na entrevista antes citada dicíame:

“Eu non sería ninguén, non tería ningunha razón de explicar as miñas vivencias na guerrilla se non é co soporte de todas estas mulleres de que che falei, elemento básico, columna vertebral para o noso movimento… e, infelizmente, como a historia se escrebe en masculino, moitas veces esta realidade pasa de longo… O seu papel explícase obxectivamente polas condicións sociais que había en España: o peso fundamental do traballo de clandestinidade levábano elas porque eran as que estaban na casa…Executaban o máximo de traballos de enlace: alén do asistencial (roupa, lavado, comida, provisión de medicinas…) establecían contactos con outros enlaces, distribuían propaganda, avisaban das zonas de perigo, trasladaban armas, cartas, abrían novas casas…

Houbo moitas mulleres implicadas no movimento guerrilleiro, sobre todo como enlaces e colaboradoras en numerosas aldeas e vilas de Galiza –este foi un movimento de base fundamentalmente popular–, son as “guerrilleiras da chaira”. Mais tamén, embora fose en menor medida porque a súa actividade como enlaces era máis proveitosa segundo Consuelo Rodríguez, como integrantes activas de destacamentos ou agrupacións da Federación de Guerrillas León-Galicia (fundada en 1942) ou do Ejército Guerrillero de Galicia (1944): son as “guerrilleiras con fusil” ou guerrilleiras do monte, que sabían manexar armas, obviamente, e participaron en enfrontamentos coas forzas represivas. Algunhas morreron en combate. Das que estiveron no monte e sobre as que teño investigado, que se iniciaron como enlaces, penso que as únicas vivas hoxe son Antonia e Consuelo Rodríguez López, de 83 e 87 anos, que viven en Franza desde 1948 e 1949 respectivamente.

CONSUELO RODRÍGUEZ LÓPEZ, “CHELO”

Nesta altura poderían ser obxecto de lembranza un grupo considerábel de guerrilleiras mais voume referir neste artigo a Consuelo Rodríguez López, “Chelo”, da familia dos “Soulecíns”, por varias razóns: ela reúne a dupla condición de guerrilleira da chaira e do monte; sofreu, como poucas, as consecuencias do seu posicionamento, das súas actividades –como o resto da familia, por outra parte– e hai unha razón de máis peso: como xa adiantei, está viva e as notas que aquí se presentan son transcrición fiel do que me contou hai tres meses, cando me entrevistei con ela en Ile de Ré, onde vive desde hai trinta e cinco anos.
Naceu en Soulecín, parroquia de Santigoso (Barco de Valdeorras) o 18 de outubro de 1919, no seo dunha familia humilde que, a forza de moito traballo e da emigración do pai a Cuba, conseguiu ser unha das de maior capital da aldea. Do matrimonio formado por Domingo Rodríguez Fernández e Amalia López Ojea naceron sete criaturas e unha nena que morreu ao nacer: Francisco, Rogelio, Sebastián, Alfonso e Consuelo (xémeos), Antonia e Domingo. Tras os horrores da guerra e a represión que houbo na posguerra, dos nove membros da familia só sobrevivirían tres.
Consuelo comezou a “comprender e a falar”, segundo me dixo, a raíz das visitas que o mestre da aldea, comunista, facía á súa casa para conversar cos irmáns máis vellos. Era no tempo da República. Ela tamén lembrou a asistencia a manifestacións republicanas coas súas amigas Engracia e Fe, feitos que foron espertando naquela moza certas inquietudes e asimilando ideas… porque na infancia apenas recebeu instrucción. Por ser a máis vella das dúas irmás tiña que axudar á nai nos labores da casa e conducir as cabras no pastoreo. Non asistía á escola máis que o día dedicado á costura e o bordado; tampouco aprendeu a ler e a escreber: faríao anos máis tarde cando estivo na guerrilla do monte. Cando estourou a guerra, o seu irmán Rogelio foi chamado a filas e tivo que se incorporar ao bando sublevado na fronte de Oviedo. Alí pasou ás filas do Exército Popular republicano até a caída de Asturias en outubro de 1937. Regresou ao lar familiar e ocultouse na casa, mentres se lle deu por morto na fronte. Pola súa parte, Sebastián foi chamado tamén polo exército franquista, resultou ferido na fronte do Ebro, voltou á casa cun permiso e tamén se ocultou no domicilio familiar. Aquela circunstancia foi a desencadeante do que aconteceu o 30 de xaneiro de 1939: cando a Garda Civil chegou a Soulecín para buscar a Sebastián, rexistrou a casa e encontrou a Rogelio que crían morto. Produciuse un tiroteo e morreu o garda Joaquín Seoane e foi ferido nunha man Jesús Rodríguez Polo. Os dous irmáns fuxiron ao monte e entraron en contacto coa guerrilla.
A partir deste momento sucedéronse os feitos na familia dos “Soulecíns”: cárcere para pai, nai e para Chelo; máis tarde para Antonia; a casa precintada, o gando subastado, os irmáns pequenos recollidos en casas de veciños e familiares. No cárcere do Barco de Valdeorras (ao que Chelo voltaría dúas veces máis) permaneceron uns meses e á saída a casa de Soulecín pasou a ser acobillo da guerrilla. Por alí pasaron moitísimos guerrilleiros, todos os membros da familia eran enlaces. A Garda Civil sabíao e vixiaba día e noite. O 18 de outubro de 1939, o mesmo día que Chelo cumpría 20 anos, presentouse en Soulecín un contixente de forzas do I Terzo da III Bandeira da Lexión co seu capitán á fronte, Sergio Peñamaría del Rosario. Despois de entrar no cuarto do matrimonio que estaba na cama, mallaron neles até que se cansaron; aos fillos máis pequenos metéronos na cuadra coas ovellas e, unha vez reunidas todas as xentes da aldea na eira que hai diante da casa, e para escarmento xeral, conduciron á parella a un camiño próximo, á paraxe coñecida polo nome de Sampaio, asasináronos e no mesmo lugar ficaron enterrados. Alí seguen, no mesmo camiño, só que agora unha lápida que puxo o concello do Barco hai dous anos lembra aquel horríbel crime: “Aquí xacen Domingo Rodríguez e Amalia López, cidadáns e pais exemplares fusilados polo franquismo o 28 (sic, é o 18) -10-39. Soulecín e Valdeorras non vos esquecen. 10-7-2004”.
Aquela morte sin sentido da parella de labregos foi un golpe brutal para a familia. Como Rogelio e Sebastián, tamén Alfonso e Domingo acabarían marchando ao monte para integrarse na guerrilla. Ningún dos catro irmáns sobreviveu. En circunstancias distintas, os catro loitadores antifranquistas de Soulecín foron caendo en diferentes lugares e datas: Rogelio foi fusilado en outubro de 1941 en Ourense, despois de ser trasladado desde Oporto, ferido, onde fora detido; Sebastián caeu en Borruga 1942, a consecuencia dunha bala perdida dun compañeiro da guerrilla; Domingo, o máis pequeño, morreu en decembro de 1946 en Soulecín, e a man que lanzou as dúas bombas que acabaron coa súa vida era a dun amigo vendido aos falanxistas; Alfonso caeu en Ocero (León) en1949, nunha emboscada da Garda Civil.
Chelo e Antonia foron as únicas supervivintes xunto co irmán máis vello, Francisco, casado en Salas de Ribera, que axudou aos irmáns mais nunca estivo na guerrilla. As dúas irmás, sofreron vixianza constante, persecución, estiveron no cárcere no Barco, en Ponferrada, en diferentes momentos e, en 1945, tras a caída de Columbrianos e o descubrimento de moitas casas de apoio e dos/as enlaces, foron parar ao cárcere en León. Á saída, diante do perigo que corrían, marcharon ao monte e estiveron sobre todo na chamada “Cidade da Selva”, nos vales de Casaio. Desde 1942 ela xa tiña relación co que foi o home da súa vida, o comunista Arcadio Ríos, da Federación de Guerrillas León-Galicia.
Intercalo a palabra directa de Chelo neste relato, apresurado, da súa vida:

“Eu fun enlace desde que os meus irmáns marcharon ao monte, en xaneiro do 39. A nosa casa sempre estivo aberta aos guerrilleiros. Chamábanlle “A Fortaleza”. Foi unha casa de resistencia. Mais a Fortaleza derrubárona… Despois de facer de enlace durante todos este anos, e ante o perigo que se aveciñaba á saída do cárcere de León, por causa de un enlace noso ter perdida unha carta de cuxa leitura se desprendía que estábamos na casa familiar, marchei coa miña irmá ao monte. Fomos directamente a Ricosende. Nesta aldea e en Soutadoiro e Casaio todas as casas eran nosas. Desde alí marchamos con Arcadio aos vales de Casaio e xa nos encontramos cos nosos irmáns, Domingo e Alfonso. Enteirámonos que ao día seguinte da nosa partida, a casa aparecera cercada pola Garda Civil. De Ricosende fomos ás Morteiras, onde estaban os chozos. Alí encontramos a Girón, Alida, A Chata, Hilario, Parra… Integrámonos na guerrilla do monte, porque xa estábamos na da chaira, coas armas e loitando como eles. Eu aprendín a manexar armas. Houbo mulleres que non a quixeron (Alida, Antonia, A Chata). Eu sempre quixen a pistola. Arcadio ensinoume a tirar nunhas pradeiras que había por alí. Participei nalgúns combates cos meus compañeiros. Lembro un entre o río das Morteiras e o da Bruña, non houbo baixas. Tampouco as houbo noutro en que tamén intervín na Bruña… A Garda Civil sabía que estábamos alí pero non se atrevían a ir. Sabían que as xentes das aldeas próximas estaban con nós e, ao menor movimento, mandaban aviso. Para entrar naquel lugar tiñan que pensalo máis dunha vez porque ao mellor entraban pero non sabían se sairían vivos. Dos vales íamos aos picos máis altos. Había un que lle chamábamos “O Parapeto”, un pico estratéxico desde onde se facía a garda… Alí tiña “O Inca” o seu chozo, para el só, aínda que unha noite durmimos Antonia, César e máis eu.
No monte estiven até que mataron a Arcadio (xullo de 1946) cando foi o do Congreso de Unificación… Aquel tiro que acabou coa súa vida, tamén me traspasou a min. Tiveron que quitarme a pistola porque eu non quería seguir vivindo. Leváronme por varios sitios: Correxais, Carracedo (á casa do inglés Alexander Easton), despois a Berlanga e finalmente Madrid, onde estiven arredor de ano e medio agachada en casa dunha viúva con dous fillos, Josefa, a quen lle mataron o home. A través duns enlaces e despois de recibir unha carta do meu cuñado, César Ríos, cheguei a San Sebastián, coa pistola como única documentación. Un día viñéronme buscar ás 11 da noite e estivemos nunha motora até as seis da mañá. Trasladáronme a Hendaya e alí me deixaron nunha rocha desde a que comecei a subir a montaña para me encontrar cos compañeiros que estaban arriba. Cando ía pola metade, caín rodando e tiña sangue por todas partes: pernas, mans… Tenteino de novo e cheguei arriba. O que me estaba agardando díxome: “Felicítoche porque se é a miña compañeira, xa non se ergue”. Ao que respondín: Se a túa trouxera un regueiro de sangue como traio eu desde Galiza, ben que se levantaría…Ao pisar terra francesa pensei: teño a liberdade e non sei para que a quero se deixo todo atrás… ”

Isto acontecía en 1949, despois de tres anos de permanecer na clandestinidade. Tras unha estadía breve en Guéthary , onde gañaba a vida traballando nunha horta en casa dunha refuxiada política e no servizo doméstico, marchou a París con Antonia. Alí coñeceu a Marino Montes, guerrilleiro asturiano que chegara cun numeroso grupo o ano anterior, e con el casou en 1953. A parella comezou a construír a vida de novo. Desde hai trinta e cinco anos vive en Ile de Ré, fermosa illa face a La Rochelle, onde morreu o seu home en 1989. Chelo non quer saír deste lugar. En París moran os dous fillos, os dous netos e unha bisneta. Vive cunha grande austeridade nunha casa pequena e acolledora, apartada de La Flotte, a vila máis próxima, uns dous quilometros.
Aínda que está ben de saúde, manifestou ser esta a derradeira entrevista que concede porque a lembranza destes feitos alteraron o seu sono os tres días que convivín con ela, fixeron aflorar as emocións e á súa idade, dixo, estas lembranzas fanlle o mesmo dano que cando se produciron os tráxicos acontecimentos que aquí, someramente, referín. Muller de carácter forte, e á vez agarimosa, disciplinada, segue con paixón todo o que ten a ver coa rehabilitación dos protagonistas da guerrilla. Ao lle preguntar que significou para ela este movimento manifestou: “Queríamos a liberdade e loitábamos contra Franco. Eu estaba disposta a dar a miña vida polos compañeiros. Éramos como irmáns, como unha familia unida: a onde ían os compañeiros, ía eu e, se ían á morte, eu ía con eles. Por iso non admito nen nos libros, nen na historia, en ningunha parte que se diga de nós que éramos unhas putas. Iso o dicían os fascistas e a Garda Civil.”