MEDEA: A PAIXÓN E OS CIUMES CONDEADOS

Ana Fraga

No ano 431, no cumio da gloria da poderosa Atenas, que aínda non vira os males que había ter na recén comezada guerra con Esparta, nin a peste que vai asolar a cidade, nin a morte do seu máis apreciado dirixente, Pericles, represéntase Medea, outra das obras inmortais de Eurípides. Inmortal foino de feito, mentres a sociedade occidental seguiu as normas e valorou as mesmas cousas que aquela orgullosa e creativa cidade, berce de conceptos democráticos, pero transmisora ó mesmo tempo de valores ligados ás estructuras patriarcais. Medea, durante séculos, símbolo dunha paixón destructiva, e así a representa na Idade Media, Juan de Flores, como muller arrebatada, víctima de si mesma e do amor que se apoderou dela, dicindo desa forza pasional:

porque no hay quien te huya, que tú no alcanças, ni enloqueças: ni virtud que no tornes vicio;ni fuerça que no derrueques, ni flaqueça que para mal no esfuerces y las mugeres naturalmente covardes, encendidas en tu fuego, tienen esfuerzo para matar marido, parientes e amigos.

A Medea de Eurípides foi reproducida nas diversas versións dos distintos momentos da historia de occidente, sendo unha das máis importantes a de Séneca, que aínda inflúe na recreación dunha nova Medea cinematográfica, a de Passolini, que acentúa os trazos negativos da muller e os positivos dun Iasón mozo e atraínte, que é incluso un «bo pai» (ó contrario que na primeira creación de Eurípides, moito máis matizada no reparto de culpabilidades entre os compoñentes da parella que se desfai).
A traxedia, no seu primeiro momento, debeu de producir un grande impacto nos dous sectores do público: ás mulleres atenienses de clase asentada, esa figura de Medea, aínda que representada como estranxeira, de orixe tracio, dunha rexión atrasada, a Cólquide, pero ó tempo como se fose unha esposa ateniense actual, da que debían tomar unha lección, debeu parecerlles unha aldraxe: inconcebíbel esa muller apaixonada, «leoa» destrutora de todo o que lle rodea. «A Miña paixón é mais poderosa cás miñas razóns, e é ela a meirande causa dos males dos mortais» (Medea, vers 1170-1180). Ós homes, ó contrario, pareceríalles insólita a condena de Iason, a quen a súa propia esposa, Medea, convertida en deusa poderosa no arrepiante final que a representa no «éxodos»(unha representación solemne que pode ir despois do desenlace dramático, pero que o completa), botándolle en cara a súa infidelidade ós xuramentos matrimoniais, e, dende o seu poder, chega a impedir ó esposo indigno, ver ou mesmo tocar a branca man dos seus fillos. É dicir, cunha cadea teatral e unha conclusión moral que reparte as responsabilidades, aínda que o arrepío que produce a conducta posesiva e destructiva de Medea supera con moito a condena do veleidoso e ambicioso varón.
Críticos e comentaristas das distintas reposicións e recreacións de Medea aluden case sempre a actualidade da figura e da lección moral da peza dramática. Iso levaríanos á conclusión de que os valores e as estructuras sociais son aínda as mesmas, inmóbiles. Mais, é real ese suposto?
Unha primeira resposta poderiámola encontrar na crónica de sucesos, espello non tan superficial como cremos, malia a extremosidade das situación que ocupan as súas páxinas. Existen as Medeas desesperadas e pechadas no círculo dun matrimonio que consideran a única situación viábel, agradábel e ben considerada socialmente e que subitamente atopan desfeito por distintas formas de abandono dos compromisos pola parte do varón. Pero existe tamén, e isto é máis rechamante, con crecente frecuencia, a conducta destructiva do varón, que, frustrado por un divorcio ou separación arremete e mata non só á quen foi a súa esposa ou compañeira, senón mesmo aos seus propios fillos.
A reacción da sociedade é mais viva no caso dunha nai destructiva. Comentarios na prensa destacan a ruptura do que se considera propio da natureza da nosa especie: «Lo que hace definitivamente monstruoso el crimen de Santomera es la imposibilidad de su comprensión» (Vicente Verdú). «Cuando la razón no proporciona ninguna pista, el cuerpo se siente náufrago y acusa una zozobra extraña» (Carmen Rigalt) «Oir que una madre ha matado a sus hijos es un escalofrío insoportable para la persona y una constatación para la fría ciencia» (Julio Bobes, quen se inclina pola interpretación do crime en clave psiquiátrica, de enfermidade mental). Pola nosa parte, habemos de considerar estes sucesos na clase sociolóxica: na permanencia dos valores e mitos patriarcais e máis doado explicar a conduta fóra da lóxica e práctica habitual na muller, e, polo contrario, a ruptura da orde patriarcal que supón a posibilidade do divorcio e outras medidas protectoras da patria potestade da muller, é o que fai visíbel, e en certa medida explicábel, a conducta violenta do home posesivo, educado como foi para ser o rei da especie e gozar do todo tipo de prebendas e privilexios na institución familiar.
A literatura, ese outro espello da vida e do pensamento colectivo, pode tamén axudarnos a albiscar ese comezo de derrubamento do sistema patriarcal de valores. Ímonos deter en dúas obras aparecidas (unha de elas reaparecida) en datas recentes en España, ambas co mesmo suxerinte título: Medea. A primeira, de Elena Soriano, publicada xa no 1955, foi reeditada por Plaza y Janés en 1985, nunha colección de ampla difusión. A Medea de Christa Wolf, publicada en Alemaña en 1998 e en España en 1998 por Debate. A diferencia de perspectivas entre ambas obras sinala tamén un cambio, alomenos incipiente, dos valores sociais e, por riba de todo, dos condicionamentos sociais que afectan á muller.
A obra de Elena Soriano fai unha perfecta transferencia da «Medea» de Eurípides ó mundo actual. Un mundo actual de xa hai cáseque cincoenta anos, o dunha España dictatorial na que non existía outra perspectiva para a muller que o matrimonio, unha sociedade na que non había a posibilidade de divorcio senón somentes un matrimonio canónico indisolúbel. É notábel nesta obra a transposición dos caracteres de Medea e Iasón ós personaxes de Daniela e Miguel. Este é, como Iasón, activo, ambicioso, e aínda que amou nun tempo lonxano a súa muller, non dubida para buscar un novo porvir, que inclúe unha nova parella para os novos tempos.Daniela conserva o seu carácter de muller casada, apaixonada, abocada a poñer todo o seu interese na súa relación de parella. A unha e a outra, a muller euripidea e a de Soriano son mulleres desesperadas ó se rachar esa relación, que elas crían firme. Poderían servir perfectamente para a moderna Daniela, que comeza comunicando cal é o seu estado a unha amiga de toda a vida, as palabras que Eurípides pon na boca da antiga Medea falando co coro:

Este acontecemento inesperado crebou a miña ialma. Todo acabóu para min, e, tendo perdido a ledicia de vivir,desexo a morte, miñas amigas, pois el o era todo para min, ben o sabedes, o meu esposo, que resultou ser o máis malvado dos homes.
(Medea Vers.225 e ss.)

Coinciden ademais ámbolos dous personaxes no furor destructivo de canto rodea o seu home, e, por riba de todo, da nova esposa, as dúas descritas como inxenuas mociñas: Glauce, a filla do rei de Corinto, que morre abrasada polo máxico vestido que lle envía como «regalo» Medea, a esposa ultraxada, e a xove esposa americana que inicia a súa vida conxugal «abrasada» no mesmo leito nupcial polas revelación que, como «regalo», lle envía Daniela, un paquete de fotografías, recortes periodísticos e antigas cartas de amor, firmadas por «o teu Miguel», que revelan quén é a verdadeira dona dese home. E para destruílo tamén a el, a última revelación, a existencia dunha filla de ambos, morta hai tempo e unha serie de abortos que ela mesma provocou, sobre todo o último, moi recente. Ela, Daniela, a nova Medea, sacrificou eses posibeis fillos por seguir o destino dese home, e sacrifica agora o último para destruír o froito do traidor.
A obra de Elena Soriano ha ter un interese actual cando é capaz de merecer a atención dunha editorial de gran tirada. Ese interese apunta a unha sociedade na que permanece o sentido tradicional do matrimonio, concebido, igual que no ámbito ateniense, como obxectivo vital para a muller, nunha sociedade baseada na familia nuclear patriarcal. É así como percibimos nidiamente que a creación literaria de Eurípides non é somentes o resultado dunha imaxinación poética, mais que é tamén o trasunto dunhas estructuras determinadas, que, por outra parte e dalgunha maneira chegan ós nosos días. Esas «Medeas» literarias, o mesmo que as mulleres actuais dos recentes crimes só, ou principalmente teñen sentido na súa paixón posesiva, na súa desesperación, dentro dos termos dun matrimonio concebido como indestructíbel, como único obxectivo vital, como eterno. Con toda razón xa Olympe de Gouges, en data tan temperá coma 1791, no medio dos cambios queridos pola revolución francesa, defende publicamente os dereitos da muller ó publicar o seu proxecto de «Declaración dos dereitos da muller e da cidadá», e tenta rachar o estreito círculo do matrimonio patriarcal, propoñendo un novo tipo de contrato que non está pensado para durar eternamente mais somente por un prazo determinado e «mentres dure o mutuo afecto», ligando ademais os dereitos de propiedade e de transmisión dos bens de ámbolos dous cónxuxes a unhas condicións de liberdade, de axuda mutua e de complementaridade no coidado dos fillos «sexan do leito que sexan». Mais tiveron que pasaren moitos anos nas nacións occidentais, máis de doucentos no caso de España para que, sen cambiar aínda o concepto do matrimonio, se recoñecese o dereito ó matrimonio civil, ó divorcio,(aínda con moitas limitacións na nosa lexislación), e dereitos iguais para todos os fillos «sexan do leito que sexan» como dicía Olympe de Gouges.
Esas evolucións, aínda que incompletas, supoñen cambios reais na vida e nas perspectivas vitais das mulleres, tanto máis, canto maiores sexan as dimensións de recoñecemento da liberdade e da personalidade dentro e fóra da institución matrimonial. Reflexo desa nova muller, cun proxecto de vida que non se limita xa ó matrimonio, unha muller que aspira a relacións máis amplas, unha muller que se move, por outra banda, nun mundo en tránsito cara a algo novo, descoñecido, que aínda non se ve se é beneficioso dabondo, é a Medea de Christa Wolf (1996): unha Medea representada nun mundo en tránsito, onde os varóns que detentan o poder resístense a perdelo e desconfían da protagonista polo solo feito de que é unha muller forte, unha muller que posúe unha mirada crítica e unha acción propia.
Non debemos deixarnos enganar pola roupaxe mítica e aparentemente «histórica» das personaxes desta obra. A súa Medea, o seu Iasón, o antigo esposo, que desexa adquirir un reino, primeiro pola vía da herdanza, despois polo casamento e xogo político nunha «moderna» Corinto, tantas outras figuras reflicten o cambio dun mundo atrasado, o da procedencia de Medea a outro máis desenrolado, pero sobre todo son a expresión de relacións vividas actualmente, noutro tipo de cambio. A sociedade pseudo-histórica que pinta Ch. Wolf, cun lonxano recordo dun mundo matriarcal, chama a nosa atención máis que nada pola complexidade de relacións que suxire e pola variedade delas que afectan á protagonista. Medea aparece como a muller «separada de feito» mais xa relacionada con outros homes e mulleres, amigos, amigas, amante, fillos, cortesáns e políticos, ademais do seu ex-esposo, do rei, que é futuro sogro, da nova esposa. Medea é un personaxe que imita máis á protagonista do O caderno dourado de Doris Lessing que á antiga Medea de Eurípides, ou á desesperada esposa da «Medea» de Soriano. Esta Medea de Wolf non está emocionalmente destrozada, pois o seu amor por Iasón, que xa non fora un namoramento pasional, senón un episodio máis na serie de circunstancias que uniron as súas vidas na acción, nun complexo mundo de loita polo poder, de ambicións e violencias, no momento actual, no comezo da obra, revélase como unha relación fría e distante entre os dous ex - esposos. Non existe nesa Medea nada semellante ó fogo e ó derrubamento que debuxara Eurípides. O que subliña a autora é unha personalidade enteira, crítica, cunha grande capacidade de amor e de entrega na amizade, incluso na súa desgraciada circunstancia de estranxeira abandonada. Nesa corte de Corinto que a ten rodeada de incomprensión. Ela é capaz de recibir de dar amor ós seus amigos e amigas (Leucón, o observador dos astros, Oistros, nos brazos do cal refúxiase ela, a súa antiga ama e amiga,etc.,) e de ter coidado agarimoso dos seus fillos. Ese carácter de Medea, esas relacións borran o trazo máis determinante da antiga Medea: o pechamento enfermizo no única paixón polo seu esposo.
No desenrolo posterior é tamén ese carácter, fundamentalmente a súa independencia de xuízo de acción, a que crea arredor dela o odio e a envexa. A envexa da muller compracente, a que veu con ela da lonxana Cólquide, o odio de Acamante, o adiviño, favorito do rei, que sabe rubir nese mundo que se supón «moderno» e «civilizado». Odio que levará no desenlace á expulsión de Medea, a condea a un ostracismo e un odio perdurábel que persiste ata a morte por apedramento dos fillos de Medea. Desenlace que remata pois non co final catastrófico provocado por ela mesa, o de Eurìpides, senón que enlaza cunha versión máis antiga do mito, que se conservou en Corinto, onde, de feito, os fillos da Medea mítica, e ela mesma recibiron culto mesmo nos tempos clásicos.
Pero, segundo apuntabamos, a Medea debuxada dese xeito non enlaza somentes cun mundo esquecido, anterior ó patriarcado clásico, tal vez coa imposibilidade de reproducilo correctamente, senón que mostra semellanzas cos personaxes femininos da novela actual por canto debuxa unha muller nunha sociedade cambiante. Aquela e esta son sociedades onde coexisten mulleres aferradas á tradición con outras mulleres que teñen espíritu crítico, e un mundo de homes que tenden a se rexer pola ansia de poder e a ambición, pero no que hai tamén un oco para o home amante da verdade e o home tenro. Esta Medea non odia a Iasón, senón que se decepciona coa súa actitude compracente, coa súa incapacidade de compromiso para con ela mesma, cos seus fillos, coa verdade e mesmo co sentido común que todas esas relacións requererían. Ese Iasón, o mesmo có de Eurípides é ambicioso. Pero non é un ambicioso arrogante, senón débil, doadamente manexábel polos fíos ocultos do poder na sombra do intrigante Acamante e a ensenrada do poder real de Creonte. O futuro matrimonio coa filla do rei é por todo iso a súa meta suprema. Na novela sinálase pola outra banda a evolución negativa dese Iasón nos episodios culminantes do desterro de Medea, onde el habería de se definir. Lonxe de defendela, «ó fin» comprende que o que hai que facer é dominar as mulleres pola forza: «Temos que romper a súa resistencia. Somentes así descubrimos o que nos deu a natureza. Ese desexo inúndanos» (páx. 203, ed. Debate, 1998).
En canto a Medea, a noticia da lapidación dos seus fillos, episodio final desta densa obra, é o que lle fai comprender o mundo de ambición que logrou destruíla, a ela, a ela tamén nos seus fillos, e maldice ese mundo: «Eu, Medea maldígovos». E a pregunta que pon nos seus beizos Ch. Wolf, queda flotando no aire:«É imaxinábel un mundo, unha época na que eu poida atopar o meu lugar?». Pregunta,que, como lectoras actuais non require, penso, interpretación que a actualice.