M. C. Barreiro (1995): A documentación notarial do concello de Noia (ss. XIV-XVI). Tese de doutoramento. Universidade de Santiago de Compostela [Glosario, pp. 155-456]. |
---|
fazer faser ffaçer ffaser ffazer
| v. |
v. 'producir, executar, ocasionar'. |
____ | IPres. P1 |
1.- 'actuar, proceder, executar, levar a cabo accións xudiciais'. IPres. P1 Faço, "faço por mỉ et por toda mĩa uós" 4.4 (1343); "que faço por mỉ et por toda mĩa uoz de grado et de corraçõ et de bõa uoontade" 7.3 (1376); "que faço por mỉ et por todas mỉas vozes" 12.3 (1394); "faço por mỉ et por toda mỉa voz, nõ costrengidudo per força" 13.5 (1395); "que faço por mỉ et en nome de myña moller" 15.5 (1395). Desta forma hai 31 ocorrencias; vid. listado s.v. faço. IPres. P4 Façemos, "que façemos por nós" 5.4 (1345). |
____ | ____ |
2.- 'nomear, conferir, darlle a alguén certas atribucións'. IPres. P1 Faço, "douuos poder conprido et faço procurador como em vosa cousa propia" 18.31 (1397). Fago, "et de aquí endeante vos fago et costetuyo propietarios et verdadeiros senores" 55.26 (1476); "et de aquí endiante vos fago et coonstituyo propiatarja et verdadeyra señora" 64.20 (1493). Con esta grafía hai 7 ocorrencias; vid. listado s.v. fago. |
____ | ____ |
3.- Xunto con algúns sustantivos, significa 'executa-la acción que estes supoñen', fazer juramento 'xurar, prestar xuramento', fazer venda 'vender', fazer paga 'pagar', fazer mençón 'nomear, facer mención', fazer prol 'aproveitar'. IPres. P1 Faço, "per juramento que sobr' ello faço en hũu sygnal de crus en lugar dos Santos Auãgeos" 42.40 (1445). Faso, "per juramẽto que logo faso ẽno signal de crus" 55.54 (1476). Desta forma hai 4 ocorrencias; vid. listado s.v. faso. P3 Fas, "venda que elle asý fas" 19.35 (1398); 38.61 (1435). Faz, "que aquel que a tal paga faz a deue de prouar ẽno dito termỉo" 40.27 (1440); "ẽno pleito de que ajuso se faz mençón" 46.7 (1450); "he tiúdo de probar a paga que faz dentro de dous anos" 67.43 (1499). IImperf. P6 Fazíã, "et que fazíã juramento aos Santos Avangeus" 27.14 (1412). SPres. P3 Faça, "Boa prol lle faça" 52.71 (1469). |
____ | ____ |
4.- 'outorgar, dispor algo perante notario'. IPres. P1 Faço, "todo jur ( ... ) trespaso por este dito presente contrabto de venda que delo vos faço, porlo qual vos dou poder conplido" 63.51 (1487). Fago, "nõ posades vender, trocar nẽ allear este sobredito foro que vos asý fago desto que sobredito he" 66.62 (1497); "que fago delo donaçiõ pura, justa et sãa" 69.42 (1503). P3 Faz, "en rrazón das pagas quando se nõ faz toda en presençia de notario" 63.36 (1487). |
____ | IPres. P6 |
5.- facer, referido a diñeiro 'equivaler, igualar, constituír unha cantidade'. IPres. P6 Fasẽ, "des dineiros fasẽ hũu morauidi" 51.33 (1463); "que dúas branquas fasẽ hũ morauidí" 61.20 (1487). Fasen, "seys dineros fasen vn marauedí" 68.31 (1499). Fazẽ, "tres dineiros fazẽ hũu morauidí" 54.25 (1472). |
____ | Part. |
6.- 'amoedar'. Part.: Feitos, "onze mjll pares de brancas, que logo de vós rreçebo en presença deste notario e testigos, en dineiros feitos e contados et taças de prata" 59.26 (1482); "et pagastes en djneyros feitos et contados et pasarõ do voso poder ao meu" 69.30 (1503). Feytos, "çẽto et dez morauidís, de dez dineyros o morauidí (...) eu de uós rresebỉ en dineyros feytos, en presença deste notario" 8.27 (1381). |
____ | Inf. |
7.- 'plantar, poñer'. Inf.: Fazer, "ouveramos de fazer et plantar vjna" 44.21 (1448); "dita mjña moller avemos de fazer et plantar forro et quito de todo custo" 44.49 (1448). Part.: Feyta, "toda a dita herdade et vjna, así, ẽna que agora está feyta et plantada" 44.47 (1448). |
____ | SPres. P5 |
8.- 'construir, edificar'. SPres. P5 Fagades, "en tal maneyra que fagades ou edifiquedes algũa casa ou casas" 66.35 (1497). Façades, "que vos [sejãdes tiúdo de faser et façades hũa casa et lagar" 31.37 (1417); "nõ posades nẽ façades solana debante ẽnas ditas vosas casas" 57.27 (1478). Inf.: Fazer, "para fazer moýno ou moýños para moyer a dita fariña que seja moẽte et corente que os posades fazer a vosa custa et mjçión, e fazẽdo et edyficando o tal moýno ou moýños" 66.36, 37 (1497). Faser, "que vos [sejãdes tiũdo de faser et] façades hũa casa et lagar" 31.37 (1417). Part.: Feito, "et o dito paaço feito" 10.50 (1390). |
____ | IPret. P1 |
9.- levar a cabo a acción que expresa o termo que o acompaña, fazer sãao 'sen risco', fazer de paz 'sen preito', fazer desenbargado 'sen impedimento', fazer çerto 'con seguridade'. IPret. P1 Fize, "eu, o dito notario, lle fize çerto da dita doaçón" 35.22 (1422). IFut. P1 Farey, "outorgo de vos fazer e farey todo sãao e de paz de qualquer ou quaesquer persona ou personas que voslo ocupar ou enbargar quiseren" 63.60 (1487). SPres. P3 Faça, "senpre et a todo tenpo vos faça de pas estas ditas herdades" 13.49 (1395); "senpre et a todo tenpo vos faça de paz esto que vos así vendo" 15.46 (1395). Faga, "prometo et me obljgo que voslo faga et seja feyto são de paz a dereyto de qualqueer persona" 66.57 (1497). |
____ | ____ |
10.- 'mandar, dispoñer'. IPret. P1 Fize, "et aquí fize escripuyr, por mandado et abtoridade que me para elo he dado do dito señor arçobispo" 35.38 (1422); "a esto presente fuy et fize escripuyr et aquí meu nome et signal poño" 36.71 (1425); "a esto presente fuy et fize escripuyr et aquí meu nome et signal poño" 40.59 (1440); "fize escripuyr" 43.75 (1447). Fiz, "viị et lị et fi[el]mente fiz tralladar de veruo a ueruo" 1.33 (1332). |
____ | ____ |
11.- 'poñer, escribir'. IPret. P1 Fize, "et aquí meu nome et signo fize en testimoyo de verdade, que tal he" 39.242 (1439); "e aqui meu nome e signo fize en testemoyo de verdade, que tal he" 63.77 (1487); "escriuị e meu nome e signo fize en testimoyo de verdade, que tal he" 67.88 (1499). |
____ | SPres. P5 |
12.- 'dar a coñecer, informar'. SPres. P5 Façades, "que o façades saber a nós et ao dito moesteiro" 10.88 (1390); "avéndoo de vender, que o façades saber a mỉ ou a mỉas vozes" 25.27 (1409); "querendo vós ( ... ) cõcanbear a dita vjña, que noslo façades saber a nós et a nosas voses" 31.62 (1417); "que o rrequirades et façades saber a mỉ, a dita Ysabela Peres" 36.43 (1425). |
____ | |
Aínda que non esgotei tódolos posibles significados, para non multiplica-las acepcións, pasarei a conxuga-lo verbo con tódalas súas ocorrencias. |
____ | IPres. P3 |
IPres. P3 Faze, "yr et pasar cõtra a confesiõ que faze fóra de juịzio en çertos térmjnos" 69.37 (1503). P4 Fasemos, "que fasemos por nós" 9.5 (1385); "por que fasemos, uẽdemos firmemẽte et outorgamos" 29.16 (1415); "que fasemos por nós" 31.5 (1417); 31.46 (1417); 51.58 (1463). Fazemos, "fazemos por nós et porllo dito moesteiro" 10.14 (1390); 17.4 (1397); 29.25 (1415); 29.32 (1415); 29.41 (1415); 29.51 (1415); 44.5 (1448). Ffazemos, "que ffazemos por nós et por todas nosas uozes" 2.4 (1341). Fazedes, "per juramento que fazedes" 1.11 (1332). IPret. P1 Fize, "per juramento que ende fize en hũa sinal de crus" 34.44 (1422); "a esto presente foy et fize escripuyr" 44.101 (1448); "a esto presente foy et fize escripuyr" 47.57 (1450); 51.125 (1463); 56.71 (1477); 63.76 (1487). Fise, "a esto presente fuy et fise escreujr" 10.134 (1390); 18.51 (1397); 26.109 (1412); 30.57 (1415); 32.128 (1419); 34.60 (1422); 65.72 (1494). Fiz, "a esto presente foy e fiz escriujr e meu nome e synal aqui puge" 11.42 (1390); "a esto presente foy et aquí fiz escripujr et meu nome et synal pono" 16.43 (1397); 17.46 (1397); 20.59 (1403); 21.59 (1403); 28.142 (1412); 31.96 (1417); 31.98 (1417); 37.53 (1434). Fis, "por conpra que delas fis a Juã Moxe, notario de Noya" 15.17 (1395); "et fis escripujr et aquí meu nome et synal poño" 27.50 (1412); 28.148 (1412); 60.117 (1484). Fys, "outorgo a dita doaçõ que fys ao dito F. Rromeu" 19.34 (1398). Fige, "segundo que vay ao valo que fige eu, o dito Afonso Gujllelmes" 31.11 (1417). Ffise, "ffise escrepuyr" 25.61 (1409). Ffyz, "ffyz escriuyr et poño aqui meu nome" 33.31 (1421). P5 Fesestes, "posestes et fesestes poer em leilães et publicada almoeda" 24.5 (1407). P3 Fes, "por rraso de hũa doaçõ que me fes dellas Martín Rromeu de Nyne" 19.16 (1398); "fes rrematar a dita madade de casa" 23.18 (1406); 38.29 (1435). Fez, "que o dito Lourenço Fernandes fez a tenpo de seu finamento" 9.13 (1385); "o valado que fez Garçía Vellasques" 28.33 (1412). Fezo, "por doaçõ que me ela delas fezo" 21.15 (1403); "per juramento que sobre elo fezo a Deus" 39.17 (1439); 39.28 (1439); 43.17 (1447); 45.4 (1448). Feso, "me perteesçe por manda que me delas feso Pero Nunes" 15.19 (1395); 20.16 (1403); 24.42 (1407); 24.63 (1407); 24.81 (1407). P4 Fesemos, "me perteesçe por conpra que delas fesemos de Juã Nunes da Ponte" 51.22 (1463); "perteesçe por conpra que del fesemos de Johán Bieytes, cardeal" 61.16 (1487). Fezemos, "et conpras que dellas fezemos et ouuemos et por outra qualquer rrasõ" 17.15 (1397). P6 Fezeron, "partiron et fezeron partiçón das ditas casas" 37.16 (1434); "per juramjnto que sobr' elo fezeron" 37.45 (1434). Fizeron, "diseron perlo juramento que fizeron et declararõ todos tres en hũu" 32.75 (1419). IPlusc. P3 Fezera, "lle fezera leer hũa carta monjtoria" 39.7 (1439). Fezira, "por quanto el antes desto fezira leer et publiquar aos sobreditos" 32.8 (1419). SPres. P3 Faça, "testamento nẽ codeçilo que faça nẽ en outra maneyra aigũa" 48.27 (1455). Fasa, "senpre et a todo tẽpo uos fasa de paz as ditas herdades" 8.46 (1381). Faça, "pesoa simjtáuel de uós, que faça o foro ao dito moesteiro" 22.24 (1403); "ao qual notario rrogamos que faça dúas en hũu tenor, para cada hũa das partes a súa" 38.66 (1435); 40.26 (1440). Faga, "general rrenũçiaçiõ que hõbre faga que nõ valla" 69.67 (1503). P4 Façamos, "que vos así vendo, et voslas façamos sãas et de paz, libres et desẽbargadas" 41.57 (1443). Fasamos, "fasamos a dita rreparaçón" 50.76 (1462). SPres. P5 Façades, "segũdo sobredito he, et façades cada hũu do seu quino de suso dito todas uosas uoõtades" 2.22 (1341); "a dita casa para senpre, et façades della todas uosas uoontades" 5.22 (1345); "et todas vosas vozes que façades della vosa vontade para senpre" 6.20 (1373); 7.18 (1376); 10.46 (1390); 10.89 (1390); 12.21 (1394); 13.47 (1395); 15.44 (1395); 22.24 (1403); 30.40 (1415); 30.42 (1415); 34.29 (1422); 36.45 (1425); 38.25 (1435); 49.24 (1459). Fagades, "et entradas et saýdas, para que fagades dela e en ela ( ... ) toda vosa voontade" 53.45 (1469); "et súas voses et herdeiros fagades ẽna dita casa todo o que quiserdes" 53.51 (1469); "primeiramente o rriquirades et fagades saber a mỉ et a mjñas voses" 54.29 (1472); 54.32 (1472); 55.33 (1476); 56.40 (1477); 56.42 (1477); 64.26 (1493); 66.63 (1497); 66.65 (1497). Facades, "dita herdade para senpre et facades della todas uosas uoõtades" 4.24 (1343); "ata que facades o que dito he" 32.53 (1419); 36.42 (1425); 50.69 (1462). Fasades, "que primeiramente mo fasades rrequiryr et a sab[e]r a mỉ" 50.67 (1462). Ffaçades, "et ffaçades della uosa uoõtade" 1.23 (1332); 3.21 (1342). P6 Façã, "jtem vaã á outra terça et façã dela seys et tomẽ hũa sesta" 26.42 (1412). Façam, "façam della quatro" 26.44 (1412). Façan, "et façan des et den tres a Sancha Oanes" 39.158 (1439). Fasã, "pesoa ou pesoas que uos sobr' ello fasã demãda ou enbargo algũu" 8.49 (1381). Fascã, "fascã dela tres et den a Sancha Eanes" 26.37 (1412). SImperf. P3 Fesese, "que fesese faser pregões" 24.52 (1407); "que a fesese rrematar a quen por ela máys dese" 24.54 (1407); "et ela así rrematada que le fesese pagar os ditos morauidís" 24.55 (1407); 24.56 (1407), "et que d' aquí emdeante que fesese della toda súa voõtade" 14.26 (1395); "querẽdose dela seýr, que lo fesese a saber" 23.39 (1406); "para que fesese exsecuçõ em bẽes do dito Martin Pequeno" 24.34 (1407); 24.39 (1407); 24.59 (1407). Fezese, "per juramento que sobre elo fezese perante notario et testigos" 39.13 (1439); 39.22 (1439); 39.24 (1439). P6 Fezesen, "e que se o asý fezesen, que o Señor Deus Todopoderoso" 28.23 (1412). SFut. P3 Fezer, "et rreparamento que em el fezer" 38.51 (1435); "page por pena se o contrario fezer" 49.30 (1459); 58.59 (1480); 64.48 (1493). Feser, "que uolla enbargar ou uos em ella feser demãda per nós et per nosos bẽes" 2.27 (1341). P4 Fezéremos, "por rrazón da froyta et ortariça que fezéremos et nos Deus der a aver ẽna dita vjna" 44.53 (1448). P5 Fezerdes, "de qualquer edefiçio que fezerdes eno dito terratorio" 66.29 (1497); "et súas vozes et herdeyros fezerdes et edyficardes" 66.33 (1497); 66.42 (1497). Feserdes, "que o uós asý nõ feserdes et conprirdes" 10.93 (1390); "casa et lagar que hy feserdes" 31.76 (1417). P6 Fezeren, "según os lemjtes que en ela fezeren et poseren" 66.21 (1497). Inf.: Fazer, "et outorgamos de uolla fazer de paz senpre en todo tẽpo" 5.23 (1345); "et fazer dello todas nosas voõtades" 10.95 (1390); "e vos así vendo uos deuo de fazer de paz senpre et a todo tenpo" 20.51 (1403); "Et desto mãdamos fazer dous estormentos" 25.53 (1409); 29.49 (1415); "por que o nõ deuades fazer, senõ, pasado o dito térmjno" 32.49 (1419); "et que nõ o [querendo] fazer et conprir que protestaua da pena" 32.62 (1419); "et voslas fazer saas et de paz, liures et desenbargadas" 36.36 (1425); "e queréndoo fazer, que ante que o facades que o" 36.42 (1425); 36.64 (1425); 38.40 (1435); 39.19 (1439); 40.40 (1440); "que vos así vendo et vosla fazer sãa et de pas, libre et desenbargada" 40.43 (1440); 44.68 (1448); 44.92 (1448); 55.45 (1476); 56.5 (1477); 56.8 (1477); 56.42 (1477); 58.5 (1480); 58.8 (1480); 59.44 (1482); 59.48 (1482); 60.12 (1484); 60.15 (1484); 60.55 (1484); 63.58 (1487); 63.60 (1487); 64.37 (1493); 66.65 (1497); 67.61 (1499); 67.68 (1499). Faser, "et deuémosuolla de faser de pas de quenquer que uolla enbargar" 2.26 (1341); "Et eu deuo uolla de faser de pas senpre et en todo tenpo" 4.25 (1343); "et outorgamos de uosla faser de paz senpre et a todo tenpo" 9.27 (1385); "et damos lugar que posades faser no dito lugar de Deeyra" 10.33 (1390); "ssem noso enbargo que o posades faser a personas symitaes de uós" 10.91 (1390); "et nõ querendo asý faser et conprir todo o sobredito" 10.92 (1390); "Et desto mãdamos ende faser dous estormẽtos" 10.125 (1390); 11.22 (1390); 16.32 (1397); 17.35 (1397); 24.31 (1407); 24.53 (1407); 24.119 (1407); 31.75 (1417); 35.21 (1422); 41.52 (1443); 42.35 (1445); 43.51 (1447); 49.26 (1459); 50.87 (1462); 51.6 (1463); 51.50 (1463); 54.39 (1472); 57.25 (1478); 57.31 (1478); 58.51 (1480); 61.42 (1487); 61.45 (1487); 62.33 (1487); 62.37 (1487); 66.79 (1497); 68.66 (1499); 69.55 (1503); 69.58 (1503). Ffaçer, "Et outorgámosvolla ffaçer de paz" 3.16 (1342). Ffaser, "quali herdade(s) vos deuo a ffaser de paz per(e) nós" 6.15 (1373). Ffazer, "et eu déuouollas a ffazer de paz senpre a todo tẽpo" 7.19 (1376). Fazéruoslo, "et fazéruoslo de pas senpre" 25.35 (1409); "fazéruoslo sãao et de pas senpre" 29.53 (1415). Fazérvosla, "et fazérvosla sãa et de paz" 58.55 (1480). Faserle, "et podar et esterqua(a)r et faserle tódoslos outros lauores" 10.51 (1390). Faséruoslo, "et faséruoslo de pas, liure et desenbargado" 10.99 (1390). Faséruosllos, "faséruosllos de pas, liures et desenbargados" 18.36 (1397). Fasérvoslo, "que dito he que vos dou et fasérvoslo sãao et de pas, liure et" 34.24 (1422). Xer.: Fazendo, "Et outrosị fazendo et leuãtando casa de lagar" 44.80 (1448); "et fazendo et cunplindo et pagando" 65.36 (1494). Fasẽdo, "et cũplã ben o dito foro, et fasẽdo o contrario, que nõ valla" 54.33 (1472). Fasendo, "e fasendo vós o contrario" 31.68 (1417). Fazẽdo, "e fazẽdo et [e]dyficando o tal moýno" 66.38 (1497). Part.: Feito, "Feito et outorgado o estormẽto na ujlla de Noya" 18.44 (1397); "que diga et alege que foy feito en meu dano et que ha y engano" 25.37 (1409); "bõo paramento que y for feito" 30.39 (1415); "que em ela esteuer feito" 31.54 (1417); "et o dito juramento feito, estando a elo presentes" 32.100 (1419); "parlo juramento que feito ha et que o sabe porque se acorda" 39.229 (1439); "vosa madre, ouue feito venda a Afonso Gonçalues" 43.12 (1447); 43.66 (1447); 44.22 (1448); 44.59 (1448); 48.41 (1455); 50.25 (1462); 51.61 (1463); 52.59 (1469); 56.49 (1477); 57.48 (1478). Feyto, "Feyto ẽno dito moesteiro, día et mes" 22.32 (1403); "Feyto o estormento de aforamento ẽna dita villa, ano et día et mes susoditos" 36.64 (1425); "que lle ende fose feyto" 41.92 (1443); "sen en eles seer feyto desconto algũu, pagos en paz" 56.30 (1477); "et rremate que delo me fuy feyto en pública almoeda" 63.18 (1487); 65.42 (1494); 65.61 (1494); 66.57 (1497). Fejto, "et a dita uosa voz teuerdes fejto ẽno dito lugar" 22.20 (1403). Ffeito, "Ffeito et outorgado foy o sobredito ẽno dito lugar de san Lázaro" 33.25 (1421). Feitos, "estes ditos aforamentos forõ et som feitos em dano et perjuýso do dito moesteiro" 10.102 (1390); "et os pregões feitos segũdo custume" 24.53 (1407); "forõ feitos et outorgados na dita villa" 25.54 (1409); "pasou por dous contrabtos feitos por ante notario público" 44.26 (1448); "foron feitos et outorgados ẽna dita villa" 50.88 (1462); 51.75 (1463); 51.118 (1463); Feytos, "nos jnstromẽtos quando [son feytos]" 31.58 (1417); "Que foron feytos et outorgados ẽna dita vila" 44.93 (1448); "anbos en hũ tenor, que forõ feytos et outorgados ena dita vjla" 66.80 (1497). Ffeita, "Ffeita et outorgada a doaçón ẽna dita vylla de Muro" 42.48 (1445); "Ffeita et outorgada ẽna dita vila de Noya" 53.74 (1469). Part.: Feyta, "et concãbearõ per carta feyta per notario" 2.13 (1341); "se contẽ em hũa carta chaa feyta de venda por Afonso Monyz" 14.13 (1395); "et a dita casa et lagar feyta" 31.40 (1417); "Que foy feyta e outorgada ẽna vjlla de Muro" 38.68 (1435); 44.47 (1448); 49.33 (1459); 56.63 (1477); 61.55 (1487); 63.34 (1487); 63.68 (1487). Feita, "a paga deue de seer feita en presença de notario" 12.18 (1394); "et rrematações sobr' ela feita, firmada do nome do dito alcalle" 24.17 (1407); "Feita foy a dita rremataçõ" 24.97 (1407); "rremataçón que em mỉ foy dela feita, de mỉ et de mỉa voz o tiro" 24.123 (1407); "ante vos deue de seer feita são et de paz perlos bẽes do dito..." 30.34 (1415); "Feita et outorgada a carta de doaçón" 34.52 (1422); "dizen que a paga deue seer feita en presença do notario" 40.24 (1440); 40.51 (1440); 41.72 (1443); 43.20 (1447); 53.31 (1469); 53.54 (1469); 54.58 (1472); 55.75 (1476); 59.57 (1482); 62.47 (1487); 64.52 (1493); 64.60 (1493); 67.41 (1499); 67.75 (1499). Ffeyta, "dita carta de venda asý ffeyta porllo dito Afomso Monyz, notario" 14.25 (1395); "Ffeyta et outorgada ẽna dita vila" 58.63 (1480). Feitas, "as custas que sobr' elo abịa feitas et fesese a súa culpa" 24.39 (1407); "custas que sobre ello avịa feitas et fesese sóbrela dita rrasõ" 24.56 (1407); 24.78 (1407); 24.112 (1407). Feytas, "segundo que agora están feytas et leuãtadas e rrestauradas" 36.14 (1425); "et rrestaurar et teerlas feytas, cubertas et rrestauradas" 36.19 (1425). |
F. R. Tato Plaza (1999): Libro de notas de Álvaro Pérez, notario da terra de Rianxo e Postmarcos (1457). Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega [Glosario, pp. 237-711]. |
---|
faser
| v. tr. |
v. tr. 1. "Facer"; no seu sentido máis xeral, significa "produci-la existencia de calquera cousa, tanto material e espacial coma mental". |
____ | P6 |
P6 fasẽ (1): "avédesme de dar en cada ano porlo jãtar des brãcas, segũdo que o fasẽ os / outros foreyros que labrã ẽna dita chousa" 1252; IImperf. P3 fasja (1): "nõ era cõtento da vjda que fasja cõ Dominga, súa moller" 1507; IPret. P1 fise (1): "serles obediente e serujrles / como senpre fise" 1842; P2 feseste (1): "mao te será a ty de negar / que o nõ feseste" 2085; P3 feso (1): "mao te será a ty de negar / que o nõ feseste, ou sabes qu(e)en lo feso" 2086; fiso (5): "por serujço que ll[e]s fiso" 651, "Físose para / o dito Ferrnand Gomes" 884, "leer fiso por mỉ, dito notario, hũa pública escriptura" 1718, 2359, "fiso as bodas de seu fillo" 2828; IPlusc. P3 fesera (1): "que lle dese o traslado de todo / o que presẽtara e fesera o dito dõ abade" 2486; ICond. P1 faría (1): "tódaslas outras cousas que eu faría e faser podría en jujso e fóra del" 1970; SPres. P3 faça (2): "que faça a dita eyra" 1022, "por cousa que faça nẽ deixe de faser" 1855; P5 façades (6): "que o façades / cõ persona semejable de vós" 1158, "avendo vós ou vosas boses de vender, sopeñorar, trocar, cãbiar / ou enagenar, que o façades a mỉ e a mjnas boses" 1222, 1223, "ou façades contra mỉ algúas das cousas que / poẽ os dereytos por que posa ser rreuocado" 1297, 1573; SPret. P3 fesese (2): "fesese dela a súa võtade" 653, "que nũca Deus quisese que el tal fesese" 2084; SFut. P3 feser (1): "Outorgo carta firme qual feser e ordenar o presente notario" 2363, Inf. faser (15): "faser delo e en elo o que lle prouger" 497, "faser dele e en ele o que vós quiserdes" 715, 850, 858, 1008, 1073, 1293, "faser, de ser a morte da dita María de Leyño, des mjsas rresadas" 1310, 1482, 1516, 1855, 1600, 1970, 2110, 2486; Part. feyto (12): "por serujço que lle avía feyto o dito Alfonsjno" 647, "teño feyto e outorgada mjña mãda e testamẽto" 909, 1238, "bõas obras que me avedes feyto" 1535, 1571, 1731, 1818, 1869, "Feyto a Afonso de Luou en forma" 1999, 2209, 2487, 2502; feyta (2): "Feyta para / Diego d' Outeyro, / seu padre, / que a leuou" 863, 2826; feytas (6): 1058, "dúas cartas firmes e fortes feytas en hũu thenor" 1234, 1263, 1483, 1516, 1851. |
____ | |
2. "Facer, producir unha cousa material". |
____ | IPres. |
IPres. P6 fasẽ (1): "parte das vjnas en que se fasẽ as casas" 229; IPret. P3 fiso (2): "hũu portal de hũa casa que fiso dentro da vjña de Yllã" 2847, "hũa táuoa serradjsa de que fiso / hũa talloa de mesa" 2851, feso (2): "hũa táuoa de que feso / hũa porta" 2713, "a casa que feso Ferrnand Martíns d' Aaro en Porto" 2830; IPlusc. P3 fesera (1): "a casa que (...) fesera en herdade de Sã Justo" 2831; SPres. P5 façades (3): 1018, "para que façades casa ao outõ da outra vosa casa" 1979, 2003; Inf. faser (5): "para faser ẽno baixo estabros / e cosjña" 1824, "avedes de faser dúas portas" 1981, "faser por allý rrúa / ou camjño" 1985, 1986, "Boa tĩta se deue faser en [e]sta guisa" 2540; Part. feyto (2): "nõ ey feyto nẽ jnnouado cousa algũa ẽna dita casa" 1821, 1825; feyta (1): "feyta e çemẽtada en mjña propia herdade" 1829. |
____ | |
3. "Facer, efectuar, realizar"; seguido dalgúns nomes, significa a acción do verbo formado sobre eses nomes. |
____ | IPres. |
IPres. P1 faço (8): "a qual dita doaçõ vos faço porlas / moytas graças e bõas obras que en este mũdo eu de vós ey rreçebjdo" 709, 134, "esta vẽta que vos faço" 766, 1022, 1220, "fáçovos esta dita doaçõ" 1292, 1424, "faço foro da dita casa" 1563; P4 fasemos (3): "fasemos partiçõ de çerta parte dos ditos bẽes" 795, 806, "fasemos pura / doaçõ" 810; fazemos (2): "fazemos avinca e cõtrauto em esta gisa" 2444, "por juramento que ende fazemos" 2618, IImperf. P3 fasía (2): "do foro que aquí abaixo lle fasía" 1546, 2967; IPret. P3 feso (48): "Praso e rrẽta de XV anos do casal de / Rriãgiño que feso Johán Martíns de Sueyro Gomes" 10, 42, "Arrẽdamento que feso Sueyro Gomes a Rroý de / Salnés" 45, 36, 67, 80, 87, "Doaçõ que feso Aldonça Munjs a / Sancha Rrodriges" 89, 91, 93, 112, 116, 122, 129, "Foro que feso Johán París a Ares de / Triñaas" 131, 134, 136, 148, 150, 154, 155, 164, 175, 177, 180, 184, "Traspasamento que feso Tareyia Ares a Garçía Mjgés" 189, 194, 197, 213, 214, 222, 224, 227, "Juramento que feso Vasco Chico a Johán Ares" 252, 273, 275, 278, 280, 296, 300, "Rroý de Lugo feso pleito e omenaje en manos / de Fernando de Catoyra" 822, "seu padre / nõ feso nẽ ordenou seu testamẽto" 1447, 2153, 2352, 2505, 2917, 3018; fiso (15): "Perdón que fiso o dito Gonçaluo Pote a Martjn Preto" 19, 26, 29, "Foro que fiso Afonso Ferrnandes de Leyro" 31, 34, "Fiso arrendamẽto" 391, 543, 874, 930, 1123, 1125, 1612, 2075, 2743, 3006; P6 feserõ (4): "Vẽta que feserõ a Johán Sequo Cataljña / Oanes" 58, "amos os ditos omes bõos feserõ juramẽto sóbrela / senal da cruz" 407, 2167, "feserõ as cõcanbias" 2919; IPlusc. P3 fesera (1): "sobre juramẽto que lle fesera" 2170; P6 feserã (1): "que feserã o dito apreçiamento a todo / seu poder e a bõa fe" 2178; IFut. P1 farey (1): "o vos así eu farey salua sobr' elo cõbosco ou cõ que(e)n lo / diser de hũu ferro que[n]te" 2086; ICond. P3 faría (1): "segurou que lle faría aquí cõprimẽto de dereyto" 629; SPres. P5 façades (1): "para que façades qualque(e)r juramento" 1380; SPret. P3 fesese (1): "que lle fesese juramento" 2151; P6 fesesẽ (2): "e fesesẽ o dito juramẽto" 2165, "fesesẽ o arrendamento" 2792; Inf. faser (9): "lle faser / a rrẽta" 400, "E falleçẽdo sen faser mãda" 1351, "arrendar e faser praso do dito lugar" 1362, 1381, 1562, "faser juramento" 1677, "prometeu de faser foro e aforar" 2419, "faser o foro ao moesteyro" 2425, "faser a semẽteyra" 2435; Part. feyto (18): "o juramẽto que feyto avíã" 411, 1496, 1628, 1832, 2089, 2165, 2177, 2641, 2717, "tyña feyto hũu foro a vós" 2429, 2794, 2819, 2824, 2845, 2893, 2943, 2982, 2983; feyta (3): "obligaçõ que a dita tijña / feyta cõ o primeyro marido" 206, "qualqu(e)r promesa e seguridade ou outro recabdo que por ela me / teuesedes feyta" 1343, "a dita obligaçõ / que a dita Mayor de Cores lle tyña feyta" 1646. |
____ | |
4. "Facer, producir en alguén ou algo unha sensación, impresión ou efecto". |
____ | IPres. |
IPres. P1 faço (1): "vos eu faço graçia e quita do dito foro" 2009; IPlusc. P3 fesera (1): "lle disera que fesera mal" 2948; IImperf. P3 fasja (1): "daua e fasja / deles graça por rrasõ do foro" 1546; IPret. P3 fiso (1): "lle fiso a ela e ao dito seu marido graçia e merced e lles soltou o foro" 2024, SPres. P3 faça (1): "qualque(e)r de nós que leuare algũa / demahesja, que bõa pro le faça" 809; Inf. faser (4): "por vos faser merçed e graça e boa obra" 1022, "me obligo de faser cõtenta e paga aa dita Mayor" 1090, "por vos faser graçia e boa obra" 1425, "por faser ben á dita Costança Falcoa" 1592; Part. feyto (1): "avía / feyto mal en disfamar ao dito Áluaro" 2094. |
____ | |
5. "Facer, provocar unha acción ou obrigar a que se execute". Vai seguido dun infinitivo. |
____ | IPlusc. |
IPlusc. P3 fesera (1): "Ferrnando de Catoyra le fesera partyr do dito enplaso" 629; Inf. faser (4): "de a faser absoluer das descomunjõs" 1313, "por faser conpraser / ao dito Sueyro Gomes" 2099, "faser / dar carta de pago á dita Ynés" 2204, 2210; Part. feyto (2): "ey / feyto quebrar pedra ẽna caua dela" 1823, 2363. |
____ | |
6. "Facer, conferirlle a alguén determinadas atribucións". |
____ | IPres. |
IPres. P1 faço (5): 896, "o dito Pero de Teayo faço meu procurador" 976, 1694, 2236, 2588; P4 fasemos (1): "fasemos nosos çertos, sufiçiẽtes procuradores" 1707; IPret. P3 feso (6): "De como feso seu escusador Gomes / de Rribademar a Fernando de Catoyra" 83, 145, 210, 297, 2522, 2592; fiso (2): "fiso e ordenou por seus çertos, sufiçientes, abũdantes, bõos e verdadeiros / procuradores a Johán París" 588, 1674; IImperf. P3 fasja (1): "fasja herdeira en todos seus bẽes a Ynés / Peres, súa filla" 912. |
____ | |
7. "Plantar". |
____ | IPret. |
IPret. P3 feso (1): "çertas / árbores enteyras que feso Martjn Caluo" 2746; IPlusc. P3 fesera (1): "hũa / pereyra de Lamas, que allý fesera o abade" 2701; Inf. faser (2): "nõ tornase allý a faser / vjnal nẽ edificasẽ outra cousa" 443, 1152; Part. feyto (2): "Pero Peliteyro tenja / feyto ẽna praça e calle pública, delante das ditas casas, hũu vjnal" 434, 435. |
____ | |
8. "Alcanzar, chegar a ter". |
____ | IPres. |
IPres. P3 fas (4): "da parte do rrío fas esta leyra XXVIJ margas" 2261, 2261, 2302, 2303; SPres. P3 faça (1): "o outro / cabo que faça a dita eyra ". |
____ | v. intr. |
v. intr. 9. "Actuar, proceder, realizar actuacións xudiciais". |
____ | IPres. |
IPres. P1 faço (3): "Como eu, Afonso de Rriãjo, morador ẽna Proua do Deã, que faço por mỉ e por mjñas boses, herdeyros e soçesores, / aforo para senpre jamais a vós" 2290, "Como eu, Gonçaluo Tanoyro, morador en Santa María d' Eruõ, que he çerca de Padrõ, que faço por mỉ e por / mjñas boses, herdeyros e soçesores" 2349, "Como eu, Ares de / Vila, morador en Vila, que faço por mỉ e por todas mjñas boses, aforo para todo / senpre jamais a vós" 2552; Inf. faser (3): "dar carta de pago e jnjuysjar, se neçesario for, e faser e deser e / rrasonar e procurar, et çétera" 881, 1710, 1968; Part. feyto (3): "todo quanto por eles for feyto, dito, rrasoado, procurado" 902, 1134, 2246. |
____ | |
10. Faser mester "necesitar". |
____ | IPres. |
IPres. P3 fas (1): "se fas menester faser rrúa ou camjño" 1986. |
____ | |
11. Faser certo e são (ou faser certo e desenbargado, ou faser certo e de paz), face-la acción que se expresa de maneira segura. |
____ | Inf. |
Inf. faser (19): "obligouse cõ seus bẽes de gelo faser çerto e sano de morte / e de saca e de nõ llo quitar por mays nẽ por menos" 382, "obligouse cõ todos seus bẽes de le faser çerta e sãa esta dita vẽta / de qualque(e)r persona que lla quera perturbar e enbargar" 505, "oblígome cõ / todos meus bẽes de vos faser çerto e sãao o dito padroádego e / vẽta que del vos faço, e de voslo desẽbargar de qualque(e)r persona que / voslo quiser contrariar" 733, 766, "de faser çerto e sao o hũu de nós / ao outro e o outro ao outro estes ditos logares e cada hũu deles" 814, 933, 970, "oblígome cõ todos meus bees de voslos faser çertos e desẽbargados en todo tenpo" 1003, "faser çerto [e] sao este foro" 1050, 1077, "voslo faser çerto e de pas / de qualque(e)r persona que voslo enbargar ou contrariar" 1219, "me / obligo de vosla faser çerta e desẽbargada" 1330, "E oblígome cõ todos os ditos meus bẽes de voslos faser çertos e sãos e libres e / desẽbargados de qualque(e)r persona que voslos veña demãdando" 1460, "oblígome de voslo faser çerto e sao / de qualque(e)r que voslo contrariar ou enbargar" 1536, 1989, 2333, 2386, 2564, 3022. |
____ | |
12. Faser fe "Ser un documento, unha declaración, etc., abondo para garanti-la verdade do que se di ou contén". |
____ | SPret. |
SPret. P3 fesese (1): "sacar hũu traslado ou dous o máis (...) e que llos mãdase dar sjnados, ẽnos quaes / le pedía que el posese seu decreto e abtoridade, de maneyra que senpre / fesese fe" 1731; P6 fesesẽ (1): "que valesẽ e fesesẽ fee en todo tenpo e lugar" 1740. |
____ | |
Do lat. facĕre. É verbo usual desde os principios do idioma; Machado testemuña formas desde o 991 (DELP s.v. fazer). |
____ | IPres. |
En canto á morfoloxía, destacaremos en primeiro lugar a forma antiga do IPres. de indicativo da P6 fasẽ; a forma moderna, fan, é posiblemente unha formación analóxica con han (de haber; vid. Santamarina Verbo p. 42). A P3, fas, pasaría a fai no gal. mod.: "-z se interpretaría como característica personal, que, por lo insólita, fue sustituida por la característica habitual -e [-i] (fai), que no es otra cosa que la VT + el SNP ¡" (Santamarina Verbo p. 42); esta innovación debe ser posterior ó séc. XV, pois tampouco vén recollida por Maia (p. 792). |
____ | SPres. |
As formas do SPres. teñen o radical faç-: faça e façades; da mesma maneira, o IPres. é faço (desde 1230 en textos galegos: fazu, CDOseira I p. 316), e non hai testemuños do mod. fago. O radical fag- é analóxico de dig- (digo, diga...); faç- é o etimolóxico (faço < facio). Maia cita testemuños de fag- en diversos puntos do territorio portugués, especialmente no norte, ata o séc. XVII e XVIII (pp. 789-790); nos textos galegos cita os seguintes exemplos: fago en Lugo en 1414 (p. 789) (e un pouco antes fagan en 1405 Martín Ribas de Sil s.v. fazer), fagã en Lugo en 1475, fagades en Pontevedra en 1506 (p. 795), isto é, todas a partir do séc. XV (agás unha, fagades en 1273 en Montederramo; Martínez Montederramo s.v. fazer), que é o período en que se data o noso texto e que parece indica-lo principio do triunfo da dita analoxía. Como de costume, Maia atribúe este cambio á influencia do castelán; sen embargo "a relación co castelán é innecesaria e falsa e supón un sometemento total dunha lingua á outra, cousa que nunca se deu. A substitución de faço por fago é paralela á substitución de peço, peça por pido, pida (...). Todas elas se explican polo mesmo proceso analóxico dentro do verbo, o que levou a unha profunda transformación do sistema primitivo, e a coincidencia nalgúns casos co castelán é pura casualidade, debido a que nesta lingua tamén se deu o mesmo proceso" (Lorenzo Maia p. 472). |
____ | |
No que respecta ó tema de perfecto, presenta o vocalismo sen metafonía: feso (58 ocorrencias), feseste, feserõ, fesera, fesese, alternando co tema fis- (fise, fiso, esta última con 25 ocorrencias). A vocal do radical das formas actuais e máis extendidas polo territorio, fix-, procede de fiz < fēci; esta vocal documéntase xa desde o séc. XIII: fix en 1258, ffiz en 1274, ffyz en 1299 (Maia p. 793), fiz en 1264, fiiz en 1291, fige en 1260, figj en 1269, fizy en 1269, fizi en 1270 (Martínez Montederramo s.v. fazer); de aí estendeuse ó resto do paradigma; o consonantismo é analóxico de quix- e de dix- (de querer e dicir, respectivamente). As máis etimolóxicas fecen (e ficen) consérvanse hoxe só en falas do gal. oriental (Fdez. Rei Dialectoloxía p. 96). No que respecta ó SNP -o, convive durante a Idade Media coas formas rematadas en consoante: fez en 1258 (en 1259 en Martínez Montederramo s.v. fazer), fezo en 1298 (en 1262 en Martínez Montederramo s.v. fazer), en contraste coa zona portuguesa, onde só se documentan formas rematadas en consoante (Maia p. 794). Para as causas da aparición do SNP -o, vid. diser. |