Blog

Onomástica III

Estes días o Concello de Santiago de Compostela está a presentar o xogo didáctico Atopando Compostela, un xogo de mesa sobre a toponimia do concello, para entreterse e aprender coa toponimia, promovido pola Concellaría de Normalización Lingüística do Concello de Santiago e creado por Etnoga, Patrimonio Cultural, empresa de servizos de xestión integral, co asesoramento e a elaboración dos contidos deste enredo de preguntas e probas por parte da Asociación Galega de Onomástica.

Un dos aspectos importantes ao que hai que referirse constantemente e en cada oportunidadde que se teña é que a transformación demográfica e a progresiva desaparición dos modos de vida tradicionais ameazan gravemente a conservación deste patrimonio inmaterial.

A perda de toponimia tanto no medio rural coma no urbano é preocupante. Boa parte dos topónimos menores só teñen vida na fala ou na memoria de persoas de idade, e con cada persoa que morre ou que abandona a súa actividade desaparecen moitos nomes de lugar.

No ano 2001 a Real Academia Galega, nun informe dirixido ao Goberno e ao Parlamento de Galicia, alertaba sobre este feito, nun diagnóstico que sinalaba que o abandono da actividade agraria, o xigantesco proceso de urbanización e diversas intervencións como obras públicas ou concentracións parcelarias poñen en perigo de desaparición irreversible unha gran parte deste tesouro. Nese informe pedíase unha acción institucional intensa que salvase este tesouro. Falábase dunha emerxencia. Precisábase dun proxecto máis ambicioso que permitise salvar canto antes a microtoponimia antes de a perder para sempre.

Un dos obxectivos deste xogo, amais de ampliar e precisar o coñecemento sobre a toponimia en xeral e os topónimos de Santiago de Compostela en particular, é valorar os nomes de lugar como elementos de singular importancia no patrimonio cultural que hai que protexer e conservar como calquera outra creación humana que sobrevive no tempo atravesando as xeracións e os séculos, segundo palabras de Gonzalo Navaza, presidente da Asociación Galega de Onomástica; porque os topónimos humanizan o medio físico dotándoo de memoria compartida, de tradición, de cultura. Necesítase unha maior sensibilización cara a este patrimonio e precisamos dunha lei como a canadense. Unha lei que recolla, cando menos, as recomendacións que Nacións Unidas elaborou en 2004 e que tipifique polo miúdo calquera aspecto que permita a conservación da nosa toponimia e da nosa antroponimia.

Galicia posúe un valioso patrimonio toponímico tanto en número como en variedade e antigüidade. Hai que frear o abuso de nomes honoríficos e conmemorativos nas vías urbanas, de nomes que non significan nada na zona na que se impoñen, nas novas áreas urbanas, nas novas urbanizacións, nos polígonos industriais e que deixan soterrados, esquecidos, moitos nomes que poderían conservarse e seguir identificando os novos espazos no canto de levar nomes monotemáticos, tales como o de capitais europeas, en Fontiñas, de sabios científicos, no Polígono do Tambre ou de árbores sen máis como é o caso da urbanización dos Tilos ou do Polígono do Milladoiro, próximos a Santiago..

Xosé Ramón López Boullón. Galicia Hoxe. 13-04-2011

Coñecín a Edelmiro Bascuas na época en que andabamos a poñer en marcha a AGOn. Tivemos oportunidade de falar en varias ocasións sobre temas científicos de mutuo interese, principalmente de toponimia e hidronimia, e puiden así comprobar que Edelmiro era un home de grandes e profundos coñecementos. Como non podía ser doutra maneira, non sempre estabamos de acordo, tanto sobre hipóteses etimolóxicas concretas como sobre grandes teorías como por exemplo a das laringais indoeuropeas con apéndice, a da hidronimia antigoeuropea ou da celticidade do lusitano. As nosas diferencias non impediron, sen embargo, que sempre nos trataramos con moito afecto. O finado deixounos unha importante contribución ao coñecemento da toponimia e hidronimia antiga e a lembranza dun home culto, intelixente e bo.

Carlos Búa Carballo. Universidade de Leipzig

A Lei de normalización lingüística (3/1983, de 15 de xuño) estableceu que “os topónimos de Galicia terán como única forma oficial a galega”. A partir deste momento, a Xunta de Galicia encomendoulle a fixación dos topónimos galegos á Comisión de Toponimia, quen acabou publicando o Nomenclátor de Galicia en 2003.  Actualmente existen uns criterios de estandarización da toponimia maior, que está oficializada segundo eses criterios. Pero queda por recoller e fixar a microtoponimia (os nomes de lugar non habitados, tales como terreos, leiras, fontes, pedras, etc.).

Nunha páxina web da Xunta de Galicia explícase o seguinte:

Hoxe, a transformación demográfica e a progresiva desaparición dos modos de vida tradicionais ameazan gravemente a conservación deste riquísimo patrimonio. Desde hai tempo estase a observar unha preocupante perda da microtoponimia tanto no medio rural coma no urbano. Boa parte dos topónimos menores só teñen vida na fala ou na memoria de persoas de idade, e con cada persoa que morre, ou que abandona a súa actividade no agro ou no mar, desaparece un bo número de topónimos.

A Real Academia Galega, nun informe dirixido ao Goberno e ao Parlamento de Galicia no ano 2001, alertaba sobre este feito, nun diagnóstico que recolle expresións coma as seguintes: “O abandono da actividade agraria, o xigantesco proceso de urbanización e diversas intervencións como obras públicas ou concentracións parcelarias poñen en perigo de desaparición irreversible unha gran parte deste tesouro. […] Cómpre unha acción institucional intensa (que pode estimular a cooperación privada, como acontece xa con certas Comunidades de Montes) que salve nesta lexislatura este tesouro, na seguridade de que na posterior sería xa inútil intentalo. […] A RAG considera boas todas as iniciativas pero advirte de que estamos ante unha emerxencia cultural. Precísase un proxecto máis ambicioso que nos permita salvar en catro anos a microtoponimia ou estarémola dando por perdida para sempre”.

Véxase como exemplo disto unha actuación en talasonimia, a toponimia do mar,  onde se pode comprobar a densidade da toponimia recollida previamente nas cartas náuticas e a da rexistrada posteriormente:

Conforme a isto, a seguinte actuación da Comisión de Toponimia foi o Proxecto Toponimia de Galicia, que pretendía recoller toda a microtoponimia de Galicia, “un plan orientado á recolleita, introdución nunha base de datos, normativización e dixitalización de toda a microtoponimia galega”. Desde que se empezou este traballo, para o que se contaba con técnicos de gabinete e traballadores de campo, recolléronse uns 400.000 topónimos, e prevese que en total, cheguen a 1.200.000, sumando as entidades de poboación, xeográficas, hidronimia, odonimia e nomes de terras (calcúlase que en Galicia existe unha densidade de entre 36 e 40 topónimos por km²).

Actualmente este proxecto está paralizado: non hai ningún traballador de campo e os técnicos de gabinete foron despedidos. Entretanto, case 80 aldeas quedan deshabitadas nun ano en Galicia -e xa van máis de 1.400-,  o que supón a perda irreparable de miles de nomes do noso patrimonio toponímico.

Alguén pode crer aínda que á nosa onomástica non lle cómpre protección?

A Lei de reforma do Rexistro Civil, nº 49/1999, do 5 de novembro, dicía no seu artigo 3:

O encargado do Rexistro, a pedimento do interesado ou do seu representante legal, procederá a regularizar ortograficamente os apelidos cando a forma inscrita no Rexistro non se adecúe á gramática e fonética da lingua española correspondente.

Con isto pretendíase paliar unha situación inxusta, que lles substituíu a moitos galegos a forma dos apelidos, á marxe da súa vontade. Valla de exemplo este coñecido testemuño de 1783, tirado do Libro de fábrica de San Miguel de Treos (Vimianzo), onde se lle cambia o apelido a Patricio de Outeiro polo de Patricio de Otero.

Os apelidos, con todo, resistiron mellor o proceso de castelanización, por seren de transmisión obrigatoria, pero, aínda así, sufriron diferentes deformacións en certa porcentaxe (en conxunto, calcúlase que en torno ó 15%). Así, hoxe dáse o paradoxo de apelidos que proceden de topónimos galegos, pero que teñen a súa forma só en castelán: é o caso de *Abeijón (que vén de Abeixón, en Lousame), *Goyanes (Goiáns en Boiro-Co), *Molanes (Moláns en Vigo) e moitos outros. Outros apelidos, con correspondencias transparentes en castelán, foron traducidos, como Rojo 2.700 /  Roxo 3, Otero 42667/ Outeiro 341 ou Lorenzo 29264 / Lourenzo 22. Téñase en conta que nestes casos, o que se solicita non é o cambio dun apelido castelán por un galego, senón a restitución dunha forma galega que nun momento da transmisión foi alterada.

A pesar da devandita Lei, algúns cidadáns viron obstaculizada a vontade de restituí-los seus apelidos na forma estándar en galego. Isto sucedeu con persoas apelidadas Otero, Villameá, Rivera, Janeiro, por exemplo, ás que se lles negou a conversión en Outeiro, Vilameá, Ribeira e Xaneiro, respectivamente, aínda que, como é obvio, eses apelidos deturpados non se adecúan á gramática nin á fonética do galego, como se di na lei.

Así pois, cómpre un apoio xurídico que lles garanta ós galegos que “teñen dereito á forma normativamente correcta en galego dos seus nomes e apelidos”, tal e como se recolle na Lei de política lingüística de Cataluña (1/1998, de 7 de xaneiro, artigo 19), e á difusión de cales son esas formas correctas.

A castelanización que sufriu a nosa onomástica, especialmente no ámbito escrito, desde o século XVI, foi a razón de que, cando se derrogou a obrigatoriedade de consignar no Rexistro Civil os nomes única e exclusivamente en castelán (Lei 17/1977), a porcentaxe de nomes especificamente en galego fose moi baixa. Esa porcentaxe aumentou nos últimos anos do século, como se ve nos seguintes gráficos que se basean nos nenos nacidos entre 1990 e 2000 (téñase en conta que a porcentaxe dos nomes especificamente galegos era do 0%, de maneira que subiu do 0 ó 7%).

Grupos lingüísticos dos nomes propios en Galicia

Se sumamos os nomes comúns (como poden ser Andrea, Carlos, María ou Manuel) cos nomes especificamente galegos (como Xosé, Iria, Xoán, Brais), temos unha proporción bastante alta de nomes galegos, pero aínda é moito máis alta a dos que están en castelán, sobre todo entre os nenos, para os que se escolle adoito unha antroponimia máis conservadora. Aínda existe xente que considera que pór nomes en galego é unha cuestión de moda, sen decatarse de que en Galicia o natural sería os seus habitantes teren o nome na súa lingua propia. É necesario, pois, que a Administración galega contribúa a dar a coñece-lo feito de que esta minusvaloración dos nomes en galego é froito dunha circunstancia histórica de minusvaloración da propia lingua (e da imposibilidade legal de facelos constar no Rexistro Civil), e que facilite e dea a coñece-los nomes galegos propios.