Blog

O nome Xosé chegounos a través do latín Ioseph ou Iosephus. Provén do nome hebreo Yoseph, un derivado do verbo yasaph ‘engadir’.

O seu hipocorístico máis frecuente é Pepe, de formación discutida. Está amplamente divulgado que procede das siglas P.P., abreviatura de pater putativus ‘pai tido por auténtico’, que acompañaba moitas veces o nome do pai de Cristo; é esta unha etimoloxía popular que hoxe non se acepta.

Tampouco é probable a relación co nome Pepe rexistrado en documentos galegos medievais, que non sobreviviu máis alá do século XI. Como nome dunha persoa real, e non do pai de Xesús, Joseph non figura nos nosos documentos antes do século XIV.

Considérase máis certeiro que Pepe proveña da forma romance Xosepe (rexistrada a partir do século XVI e grafada habitualmente como Josepe)  ou da duplicación do tema tónico –ep.

(don Josepe Picamillo, ano 1608. Fonte: Arquivo da Catedral de Santiago)

Pepe está presente en Galicia polo menos desde 1632, nun preito conservado na Real Audiencia de Galicia en que se menciona un Pepe de Calo, pero quizais sexa máis antigo, pois xa nun documento de 1576 se rexistra un lugar e casal de Pepino ou Pepiño, en Boqueixón (Arquivo da Catedral de Santiago). O feminino Pepa non o puidemos documentar antes de 1777, nun romance ferrolán anónimo.

(L.M.)

 

O nove de marzo de 1695 naceu Pedro Joseph García Balboa, fillo de Alonso García, de Cerdedo (como Zerzedo, rexístrase na época) e Clara de Balboa Sarmiento. O apelativo familiar era Perucho. O seu primeiro apelido, García, é patronímico, hoxe o quinto en frecuencia en Galicia. Balboa (Valboa), o segundo, ten orixe toponímica: hai nove entidades de poboación en Galicia e  dúas parroquias chamadas (A) Valboa, estas nos concellos de Monterroso e Trabada, e outro lugar e parroquia que conteñen a voz, Ferreirós de Valboa, en Becerreá. Tamén hai no Berzo leonés, de fala galega, un municipio chamado oficialmente Balboa (Valboa en galego).

Pedro García tomou para a vida monástica o nome de Martín Sarmiento, co nome de pía do santo do  mosteiro en que profesou, en Madrid, e co segundo apelido da nai, Sarmiento, un sobrenome que datamos en Galicia por primeira vez coa forma galega Sarmento  no século XIII, nun descendente da casa de Trastámara, territorio medieval do NO de Galicia.

Este sobrenome Sarmento, que sobreviviu ata o século XIX entre nós e que continúa en Portugal, provén da voz latina SARMENTUM ‘rebento da vide’ e quizais tivese o significado metafórico de ‘descendente’.

Frei Martín Sarmiento está considerado o pai dos estudos onomásticos en Galicia. (L.M.)

[Retrato de Frai Martín Sarmiento (José Vicente Cousiño, c. 1755-1772), exposto no Museo de Pontevedra]

Nos numerosos artigos publicados en El Progreso, que asinaba co pseudónimo de Neumandro ‘home de espírito’, Fole preguntábase pola etimoloxía de moitos topónimos galegos e chegaba, con frecuencia, a resultados sorprendentes e fantasiosos. Esta afección foleana maniféstase tamén nas súas obras literarias, en que atopamos as súas elucubracións etimolóxicas trasladadas ó texto e convertidas en materia literaria. Velaquí , como exemplo, un diálogo entre dous personaxes do seu conto “Lobos te coman”:

Pasamos axiña pola Goia… Preguntoume:

— E de onde virá iste nome de Goia? Haino en tantos sitios.

— Pois non cho sei. Ou vén de un GAUDI,  ‘ledo, gozoso’, ou quererá decir algo dos godos.

 

Anxel Fole, en Historias que ninguén cre (1981)

(A.P.)

Hoxe é o #DíadeRosalía

Rosalía é un nome de orixe discutida, quizais latina (de Rosalia, festa romana das rosas en honra dos defuntos) ou xermánica (hraustr ‘valente’ ou rausn ‘gloria, fama’ e o hipocorístico –lîn). En Galicia rexistrámolo por primeira primeira vez nun documento do século IX do mosteiro de Sobrado.

O apelido Castro é toponímico, con orixe nalgunha das localidades chamadas así que temos por todo o territorio, moi abundantes, de aí que o apelido sexa o 11º en orde de frecuencia entre os de Galicia. A palabra provén do latín CASTRUM ‘fortificación, lugar fortificado’. Coma todos os apelidos desta categoría, que indican a orixe ou procedencia do portador, adoitaba ir acompañado da preposición de, e así aínda o usaba a nosa poeta.

(Pódese consultar a frecuencia dun apelido en Galicia na web Cartografía dos Apelidos de Galicia. O cartulario ou tombo do mosteiro de Santa María de Sobrado custódiase no Arquivo Histórico Nacional e pódese ver dixitalizado no Portal PARES).

Na IV Xornada de Onomástica da Real Academia Galega, celebrada en Pontevedra en outubro de 2019, a Academia acolleu a proposta da Asociación Galega de Onomástica (AGOn) dun modelo mixto de rotulación que permita conciliar a conservación da toponimia tradicional co desexo das corporacións municipais de dedicarlles rúas ás persoas que consideran merecentes.

Este modelo é coñecido tamén como “modelo toledano” pola valoración expresa que recibiu o tratamento dos topónimos na súa candidatura a Cidade Patrimonio Cultural da Humanidade. Nalgunhas localidades galegas como Pontevedra, Monforte e Tui indícase a denominación antiga a carón da moderna, de forma que, polo menos, se ten constancia das denominacións anteriores.

Por ese motivo, e a raíz de senllas noticias sobre a intención de interpoñer rúas conmemorativas en Poio e Ponte Caldelas, a AGOn dirixiuse a eses concellos para recordalles a importancia da toponimia tradicional e suxerirlles que asuman o modelo mixto. Os concellos teñen un papel destacado no mantemento desa parte do patrimonio inmaterial que realmente é de todos.

Pode verse unha das cartas aquí: PonteCaldelas