O nome Xosé chegounos a través do latín Ioseph ou Iosephus. Provén do nome hebreo Yoseph, un derivado do verbo yasaph ‘engadir’.

O seu hipocorístico máis frecuente é Pepe, de formación discutida. Está amplamente divulgado que procede das siglas P.P., abreviatura de pater putativus ‘pai tido por auténtico’, que acompañaba moitas veces o nome do pai de Cristo; é esta unha etimoloxía popular que hoxe non se acepta.

Tampouco é probable a relación co nome Pepe rexistrado en documentos galegos medievais, que non sobreviviu máis alá do século XI. Como nome dunha persoa real, e non do pai de Xesús, Joseph non figura nos nosos documentos antes do século XIV.

Considérase máis certeiro que Pepe proveña da forma romance Xosepe (rexistrada a partir do século XVI e grafada habitualmente como Josepe)  ou da duplicación do tema tónico –ep.

(don Josepe Picamillo, ano 1608. Fonte: Arquivo da Catedral de Santiago)

Pepe está presente en Galicia polo menos desde 1632, nun preito conservado na Real Audiencia de Galicia en que se menciona un Pepe de Calo, pero quizais sexa máis antigo, pois xa nun documento de 1576 se rexistra un lugar e casal de Pepino ou Pepiño, en Boqueixón (Arquivo da Catedral de Santiago). O feminino Pepa non o puidemos documentar antes de 1777, nun romance ferrolán anónimo.

(L.M.)

O nove de marzo de 1695 naceu Pedro Joseph García Balboa, fillo de Alonso García, de Cerdedo (como Zerzedo, rexístrase na época) e Clara de Balboa Sarmiento. O apelativo familiar era Perucho. O seu primeiro apelido, García, é patronímico, hoxe o quinto en frecuencia en Galicia. Balboa (Valboa), o segundo, ten orixe toponímica: hai nove entidades de poboación en Galicia e  dúas parroquias chamadas (A) Valboa, estas nos concellos de Monterroso e Trabada, e outro lugar e parroquia que conteñen a voz, Ferreirós de Valboa, en Becerreá. Tamén hai no Berzo leonés, de fala galega, un municipio chamado oficialmente Balboa (Valboa en galego).

Pedro García tomou para a vida monástica o nome de Martín Sarmiento, co nome de pía do santo do  mosteiro en que profesou, en Madrid, e co segundo apelido da nai, Sarmiento, un sobrenome que datamos en Galicia por primeira vez coa forma galega Sarmento  no século XIII, nun descendente da casa de Trastámara, territorio medieval do NO de Galicia.

Este sobrenome Sarmento, que sobreviviu ata o século XIX entre nós e que continúa en Portugal, provén da voz latina SARMENTUM ‘rebento da vide’ e quizais tivese o significado metafórico de ‘descendente’.

Frei Martín Sarmiento está considerado o pai dos estudos onomásticos en Galicia. (L.M.)

[Retrato de Frai Martín Sarmiento (José Vicente Cousiño, c. 1755-1772), exposto no Museo de Pontevedra]

Nos numerosos artigos publicados en El Progreso, que asinaba co pseudónimo de Neumandro ‘home de espírito’, Fole preguntábase pola etimoloxía de moitos topónimos galegos e chegaba, con frecuencia, a resultados sorprendentes e fantasiosos. Esta afección foleana maniféstase tamén nas súas obras literarias, en que atopamos as súas elucubracións etimolóxicas trasladadas ó texto e convertidas en materia literaria. Velaquí , como exemplo, un diálogo entre dous personaxes do seu conto “Lobos te coman”:

Pasamos axiña pola Goia… Preguntoume:

— E de onde virá iste nome de Goia? Haino en tantos sitios.

— Pois non cho sei. Ou vén de un GAUDI,  ‘ledo, gozoso’, ou quererá decir algo dos godos.

Anxel Fole, en Historias que ninguén cre (1981)

(A.P.)

Na IV Xornada de Onomástica da Real Academia Galega, celebrada en Pontevedra en outubro de 2019, a Academia acolleu a proposta da Asociación Galega de Onomástica (AGOn) dun modelo mixto de rotulación que permita conciliar a conservación da toponimia tradicional co desexo das corporacións municipais de dedicarlles rúas ás persoas que consideran merecentes.

Este modelo é coñecido tamén como “modelo toledano” pola valoración expresa que recibiu o tratamento dos topónimos na súa candidatura a Cidade Patrimonio Cultural da Humanidade. Nalgunhas localidades galegas como Pontevedra, Monforte e Tui indícase a denominación antiga a carón da moderna, de forma que, polo menos, se ten constancia das denominacións anteriores.

Por ese motivo, e a raíz de senllas noticias sobre a intención de interpoñer rúas conmemorativas en Poio e Ponte Caldelas, a AGOn dirixiuse a eses concellos para recordalles a importancia da toponimia tradicional e suxerirlles que asuman o modelo mixto. Os concellos teñen un papel destacado no mantemento desa parte do patrimonio inmaterial que realmente é de todos.

Pode verse unha das cartas aquí: PonteCaldelas

A Asociación Galega de Onomástica (AGOn), por acordo adoptado na súa asemblea ordinaria do día 12/01/2018, dirixiuse á Valedora do Pobo para que inste o Presidente do Goberno de España a que respecte a toponimia galega na súa forma oficial, como lle correspondería polo cargo que ocupa.

Así, a AGOn apela á Lei de Normalización Lingüística, que no seu no seu artigo 10 establece que “Os topónimos terán como única forma oficial a galega”.

Ademais, no seu escrito, a AGOn lembra que “A denominación oficial das entidades de poboación está recollida, segundo o RD 1545/2007, no Nomenclátor Xeográfico Nacional, constituído este polo Nomenclátor Xeográfico Básico de España e o Nomenclátor Xeográfico de cada unha das Comunidades Autónomas” e tamén que a ONU, a través do Grupo de Expertos en Nomes Xeográficos (UNGENG), establece o carácter de patrimonio cultural dos nomes xeográficos e recoñece a importancia dos topónimos nas linguas minoritarias como parte integrante da herdanza lingüística de cada comunidade.

Recórdase tamén que a propia Constitución Española promulga no artigo 3 que “A riqueza das distintas modalidades lingüísticas de España é un patrimonio cultural que será obxecto de especial respecto e protección”.

O vindeiro sábado, 30 de setembro, a Real Academia Galega organiza en Pontevedra a II Xornada de Onomástica Galega, nesa ocasión centrada no tema Os nomes e os apelidos: aspectos legais, sociais e lingüísticos. A entrada é libre ata completar aforo.

Pódese consultar todo o relativo a este acto neste enlace.

"Mapa de lugares sagrados en Europa". Fonte: BIQDATA

O portal Galicia Ciencia recolle no artigo “A santísima toponimia de Galicia” o mapa que ilustra esta entrada e que publica a web polaca BIQDATA. Nel represéntanse os lugares de Europa que conteñen o concepto “santo” no seu nome. Galicia destaca nunha intensa mancha vermella e por iso no artigo se nos sinala como o lugar de máis densidade de haxiotopónimos (nomes de lugar que se refiren á relixión) de Europa. Pero non, a toponimia de Galicia non é tan santísima como parece.

Para a elaboración do mapa, parece evidente que se tomou a advocación como parte do  nome das parroquias, aínda que esta non forma parte do topónimo.

Cando no Nomenclátor de Galicia (NG) vemos, por exemplo, Sar (Santa María) entre as parroquias de Santiago de Compostela, entre paréntese indícase que é a Santa María a quen está dedicada, e non que o nome sexa *Santa María de Sar. A advocación da parroquia dános, en moitas ocasións, información importante sobre a súa antigüidade e sobre a súa historia e deixa constancia de que a nosa división administrativa non se pode esgazar dun antiquísimo control eclesiástico sobre un territorio perromano e pagán. Por iso se recolle no nomenclátor e se indica entre parénteses, para sinalar que non forma parte do nome de lugar.

Outras parroquias e localidades si levan o santo no nome, coma a de San Caetano ou Santa Cristina de Fecha, que así se distingue de Fecha que está dedicada a San Xoán; ou o propio Santiago de Compostela, que naceu arredor do nome do apóstolo.

Pero, en realidade, hai pouco máis de 1200 topónimos dos máis de 37.000 que ten NG que empecen por San– ou Sant– e moitos non teñen nada que ver coa relixión, senón que son antropotopónimos (formados con nomes de persoa) de orixe xermánica coma Santomil (Santiago de Compostela) ou Sandiás (Chantada). Ou son fitotopónimos (provenientes de nomes de plantas) coma Sanguiñedo (Ortigueira) ou Sancido (Becerreá). Ou teñen outras procedencias máis antigas, prerromanas, coma Sangorzo> (Oza dos Ríos).

Por outra parte, para a elaboración deste mapa non se tiveron en conta algunhas raíces que significan “santo” noutras partes de Europa, coma Don(e)- en Euskadi, que deu lugar a Donibane (San Xoán) ou Doneztebe (Santo Estevo) e Donostia (San Sebastián), aínda que este último topónimo é de etimoloxía discutida.

Non se pode negar a importante a pegada da relixión na toponimia de Galicia e obsérvase tamén nas máis de 660 localidades que no seu nome están relacionadas coa voz latina ECCLESIAM e que conteñen as raíces Eire-, Aire-, Irex-, Irix-, Grix– ou Igrex-.

Pero como a cantidade de nomes de lugar en Galicia é sorprendente, debido á gran dispersión da poboación, por iso sempre imos destacar en topónimos de calquera campo léxico. Nótese, por exemplo, que temos máis de 460 localidades que conteñen a palabra outeiro ou case 500 que empezan pola raíz Font-.