Desde principios do século XVI o galego viuse desprazado na escrita. Unha das consecuencias foi que, de maneira máis ou menos consciente, os nomes propios, tanto topónimos coma antropónimos, comezaron a ser modificados e asimilados ao castelán. Cando se empezaron  a xeneralizar os rexistros (primeiro os relixiosos,  a partir das instrucións ditadas tras o Concilio  de Trento, na segunda metade do século XVI,  e despois os civís) esta práctica non se seguiu  de xeito uniforme.

Dado que os nomes van cambiando de xeración en xeración, os antigos nomes de pía que aparecían acotío nos documentos medievais (Afonso, Lopo, Nicolao, Johán, Einés, Moor, Mariña, Esteveíña, Tereixa, Xemena…), foron sendo substituídos polas novas devocións propugnadas pola Igrexa católica. Aqueles que se mantiveron empezáronse a impoñer na  súa forma castelá. Así que o corpus dos nomes  propios pasou a consignarse de maneira case exclusiva en castelán.

Pero cos apelidos, que xa eran hereditarios, non sucedeu o mesmo. En realidade, modificalos ou respectalos dependía en boa medida da vontade do escribente: algúns sufriron en maior medida o proceso de deturpación ca outros, e non se ten constatado que acontecese de maneira significativamente diferente nunhas áreas ou noutras.

Como esta parte da onomástica persoal non pode ser regulada polo dereito público, pois pertence ao dereito privado, han ser os propios particulares os que procedan á restitución dos seus apelidos ou á recuperación dos seus nomes propios. A Real Academia Galega acaba de publicar un repertorio de 1500 apelidos coa súa forma xenuína galega, que facilita que poidas recuperar administrativamente o teu nome familiar. (Podes picar aquí para acceder ó documento).

Gonzalo Navaza, membro fundador e expresidente da AGOn, escribe na Revista Galega de Filoloxía sobre a orixe do topónimo que lle dá nome á cidade da Coruña. Pódese ler o artigo completo aquí.

Neste artigo do xornal online Galicia Confidencial, o autor tamén explica nunha entrevista algúns pormenores das súas pescudas.

Durante os días 24, 25 e 26 de outubro celébrase na Facultade de Filoloxía da Universidade de Santiago de Compostela o Simposio ILG 2016, que este ano versa sobre antroponimia e lexicografía. Pódese consultar toda a información sobre o simposio na web do Instituto da Lingua Galega. O prazo de inscrición remata o mesmo día de inicio, o 24 de outubro, ás 12:00.

Hai uns días, a prensa recolleu a noticia de que no Catálogo de Paisaxes Protexidas que a Xunta está a elaborar, e en contra das alegacións do Concello de Ribadeo, xustifícase a inclusión do topónimo Ría do Eo, co argumento de que non fai referencia á ría senón a un espazo xeolóxico nomeado así por organismos estatais.

A denominación tradicional como Ría de Ribadeo do accidente xeográfico constituído polo val costeiro do río Eo cando este desemboca no mar veu sendo nos últimos anos obxecto dunha grande polémica, principalmente orixinada e mantida en Asturias desde o goberno autonómico e algúns municipios da ribeira do Eo.

Ante o conflito, a Comisión de Expertos en Nombres Geográficos (CENG) do Instituto Geográfico Nacional (IGN), competente no establecemento do Nomenclátor de nombres geográficos, e a petición do goberno asturiano interveu na polémica e finalmente optou, en resolución de 2008, porque a denominación que prevaleza sexa Ría de Ribadeo.

Xa ano 2006, a Comisión de Toponimia da Xunta de Galicia emitira un informe dirixido á Xunta, no cal conclúe que a) a documentación histórica e cartográfica avala o topónimo Ría de Ribadeo; b) que este tipo de accidentes xeográficos adoptan, case de forma constante, a denominación vinculada ás poboacións máis próximas e non ó río de referencia; c) que só en época recente a alternacia Ría del Eo / Ría de Ribadeo adquire certa relevancia.

Por todo isto, a Comisión de Toponimia propuxo que a denominación Ría de Ribadeo fose a única oficial no ámbito da Comunidade Autónoma de Galicia e que o Goberno da Xunta instase ó mantemento exclusivo deste topónimo nos documentos e na cartografía en todos os estamentos estatais e internacionais competentes.

A Xunta debería cumprir o que os organismos autonómicos e estatais competentes establecen.

En novembro do pasado ano 2014, a RAG facía público un comunicado no que lle solicitaba ao Congreso dos Deputados a inclusión da toponimia tradicional como “Concepto de patrimonio cultural inmaterial” na Lei para a salvagarda do Patrimonio Cultural Inmaterial.

A devandita lei, publicada no BOE  do 17 de maio de 2015, recolle a recomendación da Academia: “Tradicións e expresións orais, incluídas as modalidades e particularidades lingüísticas como vehículo do patrimonio cultural inmaterial; así como a toponimia tradicional como ferramenta para a concreción da denominación xeográfica dos territorios”.

A AGOn congratúlase por esta nova, que supón un paso substancial cara á protección e salvargarda da toponimia de noso.

Máis información no seguinte enlace

Señor alcalde:
Dirixímonos a vostede ante as noticias que recentemente se publicaron en relación coa nova denominación que se lle vai impoñer ó cruzamento de Peniche, na cidade de Vigo.
Cónstanos que vostede e a corporación municipal son sabedores de que a toponimia tradicional está recoñecida como patrimonio inmaterial dos pobos polo Grupo de Expertos en Nomes Xeográficos da ONU (UNGEGN) e de que é tamén recomendación da UNGEGN que nunca un topónimo de nova creación sepulte un nome tradicional e ben asentado.
O Concello de Vigo sempre se significou polo coidado deste legado histórico que supoñen os nomes de lugar —legado que en Galicia é singular pola súa abundancia e a súa antigüidade—, e así o demostrou xa no ano 2002 cando asinou a Declaración pola Preservación da Toponimia Tradicional xunto coa Federación de Asociacións de Veciños de Vigo, a Universidade de Vigo e a nosa Asociación Galega de Onomástica. No mesmo sentido, en outubro de 2004, chegou a un acordo unánime para a preservación da microtoponimia do termo municipal.
Peniche é topónimo único en Galicia e parte extensa da parroquia de Coia, aínda que non está incluído no Nomenclátor de Galicia por non ser entidade singular. Para os veciños aínda é un nome vivo, pero as próximas xeracións perderano se non se rexistra, xunto coa microtoponimia da zona, e se incorpora á toponimia urbana.
Por estas razóns solicitámoslles, a vostede e ó conxunto da corporación, que reconsideren a imposición dun topónimo conmemorativo e preserven as denominación tradicionais para os vigueses do futuro.
A Asociación Galega de Onomástica agradeceríalles que Vigo seguise, como ata agora, mantendo o compromiso cos nomes de lugar, patrimonio de todos os galegos.

Santiago de Compostela, 28 de novembro de 2014

Previsiblemente coa intención de se achegar á lingua e cultura galegas, a empresa Gas Natural Fenosa tomou a loable iniciativa de botar man dos apelidos galegos: así aparecen nos medios de comunicación algúns deles (Seoane, Carreira, Rosende, Lavandeira…). E ben din que no apelido está presente a cultura e a orixe de quen o porta. Desde a AGOn saudamos esta iniciativa da empresa (mágoa que no teléfono de atención ó cliente non haxa ninguén que atenda en galego, como si o hai en catalán. ¿Non lles merecerá o galego a mesma consideración?).

Tamén existe na Rede o portal www.onosoapelido.gasnaturalfenosa.com, no que prometen “descubrir a historia” de cada apelido. Unha idea tamén digna de loar, e así o facemos, pero o lamentable é que non se informasen máis para as respostas, na maior parte dos casos disparatadas.

Deste xeito, mentres que apelidos como Vieites (debera ser Bieites ou Biéitez), Fraga, Feijoo (debera ser Feixoo),Carballo ou Piñeiro indican que son “de orixe galega como o polbo á feira, a retranca, Rosalía de Castro e o Xabarín Club”, en troques resulta que Carballeira e Fontán son “de orixe descoñecida, coma os buratos negros, as meigas e o universo mesmo”, e Rego ten unha historia “tan interesante e misteriosa que non logramos encontrala”. Rematan dicindo “Que curioso, verdade?”. Curiosísimo, por algo se di que tamén hai galegos na lúa; estes apelidos deben vir do noso satélite…

Resulta tamén que apelidos que mesmo na China identificarían como galegos ou portugueses, como Touriño, Troitiño,Seixo e Pazos, para o portal de Gas Natural ou son de orixe descoñecida ou non deron atopado a súa historia (o apelidoMeixide é para os autores deste portal “indescifrable”; o que diciamos antes: extraterrestres). Por certo, que o apelidoRajoy (do topónimo galego Raxoi, que mostra a maneira correcta de escribilo) é para eles “de orixe árabe”; xa estamos vendo a don Mariano con xilaba…

O apelido Rey –que adoita ser un deses nomes de nenos orfos (como Expósito) – resulta que ten unha orixe navarra. E aínda máis escandaloso: apelidos inequivocamente de orixe galega como son Méndez (o correspondente en castelán éMenéndez ou Meléndez) e Vázquez (castelán Velázquez), o primeiro é de orixe española “como a tortilla de pataca, Picasso, a sesta e os Chupa Chups”, e o segundo de orixe asturiana “como a sidrina, a raíña, o cachopo e o bable. Puxa!”. Pois puxará, pero os dous apelidos son moi galegos, como indica o feito de que o idioma de Galicia é o único que rexistra a perda do –N– e do –L–- intervocálicos existentes no latín, que conservaron o asturiano e o castelán. Por non mencionar outros apelidos “españois” como Ferreiro, Mariño, Pereiro ou Veiga. Máis despropósitos: Vila, segundo eles, é de orixe catalá, e Freire, de orixe francesa. É certo que hai apelidos moi escuros, pero todos estes, que están entre os máis frecuentes, son ben fáciles de coñecer con só mirar un dicionario de lingua ou consultar oNomenclátor de Galicia (http://www.xunta.es/nomenclator), pois moitos apelidos veñen de nomes de lugares.

En fin: que saudamos esta iniciativa de Gas Natural Fenosa, pero pedímoslle que teñan máis rigor científico e que se asesoren debidamente antes de cometer estes erros, que demostran pouco aprecio por un elemento da nosa identidade tan importante que, como moi ben se di na súa web, engloba a nosa cultura e a nosa orixe.

X. M. Lema

A Real Academia Galega dirixiuse formalmente ó Congreso dos Deputados, a través dos grupos parlamentarios, para solicitarlles a inclusión da toponimia tradicional como concepto individualizado no Proxecto de Lei para a Salvagarda do Patrimonio Cultural Inmaterial.

A toponimia, testemuño da relación histórica do ser humano co territorio, sofre o risco constante que supoñen as transformacións aceleradas do territorio.

O comunicado da Academia pode lerse por completo aquí.