Francisco Freire elaborou este interesante vídeo sobre a riqueza e a importancia dos nosos nomes de lugar. O traballo xurdiu do Obradoiro de creación de vídeos organizado pola Coordinadora de Traballadores de Normalización Lingüística e da recollida da microtoponimia que se está a facer desde o concello de Pontevedra.
Posts tagged ·
normalización
·...
3 Febreiro, 2014 10:39
1 Xuño, 2012 13:33
En setembro de 1984 a Xunta de Galicia publica o decreto polo que se establece o procedemento para a fixación ou recuperación da toponimia de Galicia. En 2003 rematouse finalmente a normalización de todas as entidades de poboación galegas, logo de pasar por distintas fases que se iniciaron coa oficialización dos nomes dos concellos, a maioría xa no ano 1985.
Algúns casos, coma os das Pobras, foron polémicos. Outros nomes aínda merecen hoxe unha revisión, coma o caso da Cañiza (A Caniza) e o de Riós (Os Riós~Orriós). E isto só por falar dos nomes dos concellos.
Con todo, chama a atención o caso de Ribeira, un asunto de insubmisión permanente ante a grafía correcta xa desde os primeiros momentos da oficialización do nome por parte da Comisión de Toponimia da Xunta de Galicia.
Como é ben sabido, o topónimo Ribeira provén do latín RIPARIAM e ten un significado transparente porque coincide coa voz común da misma orixe ribeira ‘franxa de terra que está ao lado dun río, dun lago ou do mar’ (DRAG). Débese entón escribir con −b− xa que é resultado dun −p− latino, tal como establece a nosa ortografía, que é etimolóxica (NOMIG, p. 8).
O concello mantén a forma *Riveira na súa documentación en connivencia coa propia Xunta de Galicia que incumpre así as propias leis que promulga, coma a lei de Normalización, cando, por exemplo, lle dá publicidade ó programa FalaRedes da SXNL co topónimo incorrecto.
Co argumento de que é a forma “de toda la vida”, a corporación municipal de Ribeira aprobara xa en 1984 a forma deturpada, logo do informe do cronista oficial da vila que defendía que o nome do concello xamais aparecía na documentación antiga coa grafía etimolóxica e que realmente o topónimo proviña do apelido dunha suposta familia Mariño de Rivera á que o rei de Castela (???) lle dera carta de pobramento sobre esas terras no século XII.
Non só é falso que haxa unha tradición gráfica da forma *Riveira, como se pode comprobar cuns poucos exemplos da parroquia que lle dá nome ó concello, seleccionados ó chou nos nosos fondos documentais e que se amosan na imaxe do lado esquerdo (prémase nela para vela ampliada), senón tamén que a coroa de Castela non está considerada como entidade histórica ata o século XIII, con Fernando III o Santo (antes só tiña consideración de condado).
Amais disto, as primeiras referencias xenealóxicas a un apelido Mariño de Ribera (con −b−, por certo, como se pode comprobar no exemplo máis á dereita da imaxe), son do século xv, na figura de Gonzalo Mariño de Ribera [┼1435], emparentado coa casa de Soutomaior cando un Ribeira da terra de Limia (en Xinzo hai as parroquias de Cima de Ribeira, Mosteiro de Ribeira e Parada de Ribeira), se uniu en matrimonio cunha Mariño.
Por tanto, está claro que o cambio de <b> a <v> foi posterior á Idade Media. A atestación máis antiga que atopamos con <v> procede das memorias do cardeal Jerónimo del Hoyo (ano 1607), onde se rexistra “Sancta Eugenia de Rivera”, con castelanización tamén do haxiotopónimo. Unha forma semellante tamén figura nos materiais do catastro de Ensenada: “Santa Eugenia de Riveira”.
A castelanización que a partir do século XV sufriu o noso país e a nosa toponimia é a causante destas formas deturpadas, que non son nin galegas nin tan “de toda a vida” como algúns cren. Acae aquí o dito castelán de querer “descender de la pata del Cid” mesmo botando man da ignorancia, cando as nosas orixes son tan nobres e antigas coma a desta vila que recibe o honroso nome de “a que está ó pé do mar”.
18 Marzo, 2011 11:06
A Lei de normalización lingüística (3/1983, de 15 de xuño) estableceu que “os topónimos de Galicia terán como única forma oficial a galega”. A partir deste momento, a Xunta de Galicia encomendoulle a fixación dos topónimos galegos á Comisión de Toponimia, quen acabou publicando o Nomenclátor de Galicia en 2003. Actualmente existen uns criterios de estandarización da toponimia maior, que está oficializada segundo eses criterios. Pero queda por recoller e fixar a microtoponimia (os nomes de lugar non habitados, tales como terreos, leiras, fontes, pedras, etc.).
Nunha páxina web da Xunta de Galicia explícase o seguinte:
Hoxe, a transformación demográfica e a progresiva desaparición dos modos de vida tradicionais ameazan gravemente a conservación deste riquísimo patrimonio. Desde hai tempo estase a observar unha preocupante perda da microtoponimia tanto no medio rural coma no urbano. Boa parte dos topónimos menores só teñen vida na fala ou na memoria de persoas de idade, e con cada persoa que morre, ou que abandona a súa actividade no agro ou no mar, desaparece un bo número de topónimos.
A Real Academia Galega, nun informe dirixido ao Goberno e ao Parlamento de Galicia no ano 2001, alertaba sobre este feito, nun diagnóstico que recolle expresións coma as seguintes: “O abandono da actividade agraria, o xigantesco proceso de urbanización e diversas intervencións como obras públicas ou concentracións parcelarias poñen en perigo de desaparición irreversible unha gran parte deste tesouro. […] Cómpre unha acción institucional intensa (que pode estimular a cooperación privada, como acontece xa con certas Comunidades de Montes) que salve nesta lexislatura este tesouro, na seguridade de que na posterior sería xa inútil intentalo. […] A RAG considera boas todas as iniciativas pero advirte de que estamos ante unha emerxencia cultural. Precísase un proxecto máis ambicioso que nos permita salvar en catro anos a microtoponimia ou estarémola dando por perdida para sempre”.
Véxase como exemplo disto unha actuación en talasonimia, a toponimia do mar, onde se pode comprobar a densidade da toponimia recollida previamente nas cartas náuticas e a da rexistrada posteriormente:
Conforme a isto, a seguinte actuación da Comisión de Toponimia foi o Proxecto Toponimia de Galicia, que pretendía recoller toda a microtoponimia de Galicia, “un plan orientado á recolleita, introdución nunha base de datos, normativización e dixitalización de toda a microtoponimia galega”. Desde que se empezou este traballo, para o que se contaba con técnicos de gabinete e traballadores de campo, recolléronse uns 400.000 topónimos, e prevese que en total, cheguen a 1.200.000, sumando as entidades de poboación, xeográficas, hidronimia, odonimia e nomes de terras (calcúlase que en Galicia existe unha densidade de entre 36 e 40 topónimos por km2).
Actualmente este proxecto está paralizado: non hai ningún traballador de campo e os técnicos de gabinete foron despedidos. Entretanto, case 80 aldeas quedan deshabitadas nun ano en Galicia -e xa van máis de 1.400-, o que supón a perda irreparable de miles de nomes do noso patrimonio toponímico.
Alguén pode crer aínda que á nosa onomástica non lle cómpre protección?
17 Marzo, 2011 10:25
A Lei de reforma do Rexistro Civil, nº 49/1999, do 5 de novembro, dicía no seu artigo 3:
O encargado do Rexistro, a pedimento do interesado ou do seu representante legal, procederá a regularizar ortograficamente os apelidos cando a forma inscrita no Rexistro non se adecúe á gramática e fonética da lingua española correspondente.
Con isto pretendíase paliar unha situación inxusta, que lles substituíu a moitos galegos a forma dos apelidos, á marxe da súa vontade. Valla de exemplo este coñecido testemuño de 1783, tirado do Libro de fábrica de San Miguel de Treos (Vimianzo), onde se lle cambia o apelido a Patricio de Outeiro polo de Patricio de Otero.
Os apelidos, con todo, resistiron mellor o proceso de castelanización, por seren de transmisión obrigatoria, pero, aínda así, sufriron diferentes deformacións en certa porcentaxe (en conxunto, calcúlase que en torno ó 15%). Así, hoxe dáse o paradoxo de apelidos que proceden de topónimos galegos, pero que teñen a súa forma só en castelán: é o caso de *Abeijón (que vén de Abeixón, en Lousame), *Goyanes (Goiáns en Boiro-Co), *Molanes (Moláns en Vigo) e moitos outros. Outros apelidos, con correspondencias transparentes en castelán, foron traducidos, como Rojo 2.700 / Roxo 3, Otero 42667/ Outeiro 341 ou Lorenzo 29264 / Lourenzo 22. Téñase en conta que nestes casos, o que se solicita non é o cambio dun apelido castelán por un galego, senón a restitución dunha forma galega que nun momento da transmisión foi alterada.
A pesar da devandita Lei, algúns cidadáns viron obstaculizada a vontade de restituí-los seus apelidos na forma estándar en galego. Isto sucedeu con persoas apelidadas Otero, Villameá, Rivera, Janeiro, por exemplo, ás que se lles negou a conversión en Outeiro, Vilameá, Ribeira e Xaneiro, respectivamente, aínda que, como é obvio, eses apelidos deturpados non se adecúan á gramática nin á fonética do galego, como se di na lei.
Así pois, cómpre un apoio xurídico que lles garanta ós galegos que “teñen dereito á forma normativamente correcta en galego dos seus nomes e apelidos”, tal e como se recolle na Lei de política lingüística de Cataluña (1/1998, de 7 de xaneiro, artigo 19), e á difusión de cales son esas formas correctas.
16 Marzo, 2011 11:48
A castelanización que sufriu a nosa onomástica, especialmente no ámbito escrito, desde o século XVI, foi a razón de que, cando se derrogou a obrigatoriedade de consignar no Rexistro Civil os nomes única e exclusivamente en castelán (Lei 17/1977), a porcentaxe de nomes especificamente en galego fose moi baixa. Esa porcentaxe aumentou nos últimos anos do século, como se ve nos seguintes gráficos que se basean nos nenos nacidos entre 1990 e 2000 (téñase en conta que a porcentaxe dos nomes especificamente galegos era do 0%, de maneira que subiu do 0 ó 7%).
Grupos lingüísticos dos nomes propios en Galicia
Se sumamos os nomes comúns (como poden ser Andrea, Carlos, María ou Manuel) cos nomes especificamente galegos (como Xosé, Iria, Xoán, Brais), temos unha proporción bastante alta de nomes galegos, pero aínda é moito máis alta a dos que están en castelán, sobre todo entre os nenos, para os que se escolle adoito unha antroponimia máis conservadora. Aínda existe xente que considera que pór nomes en galego é unha cuestión de moda, sen decatarse de que en Galicia o natural sería os seus habitantes teren o nome na súa lingua propia. É necesario, pois, que a Administración galega contribúa a dar a coñece-lo feito de que esta minusvaloración dos nomes en galego é froito dunha circunstancia histórica de minusvaloración da propia lingua (e da imposibilidade legal de facelos constar no Rexistro Civil), e que facilite e dea a coñece-los nomes galegos propios.
15 Marzo, 2011 10:21
O 9 de marzo de 2011 saíu na prensa a noticia de que o PP rexeitara unha proposta do BNG para normaliza-la onomástica. Fóra das mencións máis ou menos risibles duns e doutros, que é o que máis chama a atención dos xornalistas, é lamentable que os tres grupos políticos non estean de acordo en protexer a nosa onomástica. Porque a nosa onomástica si necesita protección urxente. Hai que ter en conta que os ámbitos xurídicos da antroponimia e da toponimia son diferentes, posto que a primeira pertence ó dereito privado, e por tanto é unha cuestión individual e voluntaria, mentres que a toponimia atinxe ó dereito público e por tanto debe ser regulada pola Administración. Iremos poñendo algúns exemplos sobre os nomes propios, os apelidos e a microtoponimia.