En setembro de 1984  a Xunta de Galicia publica o decreto polo que se establece o procedemento para a fixación ou recuperación da toponimia de Galicia. En 2003 rematouse finalmente a normalización de todas as entidades de poboación galegas, logo de pasar por distintas fases que se iniciaron coa oficialización dos nomes dos concellos, a maioría xa no ano 1985.

Algúns casos, coma os das Pobras, foron polémicos. Outros nomes aínda merecen hoxe unha revisión, coma o caso da Cañiza (A Caniza) e o de Riós (Os Riós~Orriós). E isto só por falar dos nomes dos concellos.

Con todo,  chama a atención o caso de Ribeira, un asunto de insubmisión permanente ante a grafía correcta xa desde os primeiros momentos da oficialización do nome por parte da Comisión de Toponimia da Xunta de Galicia.

Como é ben sabido, o topónimo Ribeira provén do latín RIPARIAM e ten un significado transparente porque coincide coa voz común da misma orixe ribeira ‘franxa de terra que está ao lado dun río, dun lago ou do mar’ (DRAG). Débese entón escribir con −b−  xa que é resultado dun −p− latino, tal como establece a nosa ortografía, que é etimolóxica (NOMIG, p. 8).

O concello mantén a forma *Riveira na súa documentación en connivencia coa propia Xunta de Galicia que incumpre así as propias leis que promulga, coma a lei de Normalización, cando, por exemplo, lle dá publicidade ó programa FalaRedes da SXNL co topónimo incorrecto.

Co argumento de que é a forma “de toda la vida”,  a corporación municipal de Ribeira aprobara xa en 1984 a forma deturpada, logo do informe do cronista oficial da vila que defendía que o nome do concello xamais aparecía na documentación antiga coa grafía etimolóxica e que realmente o topónimo proviña do apelido dunha suposta familia Mariño de Rivera á que o rei de Castela (???) lle dera carta de pobramento sobre esas terras no século XII.

Non só é falso que haxa unha tradición gráfica da forma *Riveira, como se pode comprobar cuns poucos exemplos da parroquia que lle dá nome ó concello, seleccionados ó chou nos nosos fondos documentais e que se amosan na imaxe do lado esquerdo (prémase nela para vela ampliada), senón tamén que a coroa de Castela non está considerada como entidade histórica ata o século XIII, con Fernando III o Santo (antes só tiña consideración de condado).

Amais disto, as primeiras referencias xenealóxicas a un apelido Mariño de Ribera (con −b−, por certo, como se pode comprobar no exemplo máis á dereita da imaxe), son do século xv, na figura de Gonzalo Mariño de Ribera [┼1435], emparentado coa casa de Soutomaior cando un Ribeira da terra de Limia (en Xinzo hai as parroquias de Cima de Ribeira, Mosteiro de Ribeira e Parada de Ribeira), se uniu en matrimonio cunha Mariño.

Por tanto, está claro que o cambio de <b> a <v> foi posterior á Idade Media. A atestación máis antiga que atopamos con <v> procede das memorias do cardeal Jerónimo del Hoyo (ano 1607), onde se rexistra “Sancta Eugenia de Rivera”, con castelanización tamén do haxiotopónimo. Unha forma semellante tamén figura nos materiais do catastro de Ensenada: “Santa Eugenia de Riveira”.

A castelanización que a partir do século XV sufriu o noso país e a nosa toponimia é a causante destas formas deturpadas, que non son nin galegas nin tan “de toda a vida” como algúns cren. Acae aquí o dito castelán de querer “descender de la pata del Cid” mesmo botando man da ignorancia, cando as nosas orixes son tan nobres e antigas coma a desta vila que recibe o honroso  nome de “a que está ó pé do mar”.

A Lei de normalización lingüística (3/1983, de 15 de xuño) estableceu que “os topónimos de Galicia terán como única forma oficial a galega”. A partir deste momento, a Xunta de Galicia encomendoulle a fixación dos topónimos galegos á Comisión de Toponimia, quen acabou publicando o Nomenclátor de Galicia en 2003.  Actualmente existen uns criterios de estandarización da toponimia maior, que está oficializada segundo eses criterios. Pero queda por recoller e fixar a microtoponimia (os nomes de lugar non habitados, tales como terreos, leiras, fontes, pedras, etc.).

Nunha páxina web da Xunta de Galicia explícase o seguinte:

Hoxe, a transformación demográfica e a progresiva desaparición dos modos de vida tradicionais ameazan gravemente a conservación deste riquísimo patrimonio. Desde hai tempo estase a observar unha preocupante perda da microtoponimia tanto no medio rural coma no urbano. Boa parte dos topónimos menores só teñen vida na fala ou na memoria de persoas de idade, e con cada persoa que morre, ou que abandona a súa actividade no agro ou no mar, desaparece un bo número de topónimos.

A Real Academia Galega, nun informe dirixido ao Goberno e ao Parlamento de Galicia no ano 2001, alertaba sobre este feito, nun diagnóstico que recolle expresións coma as seguintes: “O abandono da actividade agraria, o xigantesco proceso de urbanización e diversas intervencións como obras públicas ou concentracións parcelarias poñen en perigo de desaparición irreversible unha gran parte deste tesouro. […] Cómpre unha acción institucional intensa (que pode estimular a cooperación privada, como acontece xa con certas Comunidades de Montes) que salve nesta lexislatura este tesouro, na seguridade de que na posterior sería xa inútil intentalo. […] A RAG considera boas todas as iniciativas pero advirte de que estamos ante unha emerxencia cultural. Precísase un proxecto máis ambicioso que nos permita salvar en catro anos a microtoponimia ou estarémola dando por perdida para sempre”.

Véxase como exemplo disto unha actuación en talasonimia, a toponimia do mar,  onde se pode comprobar a densidade da toponimia recollida previamente nas cartas náuticas e a da rexistrada posteriormente:

Conforme a isto, a seguinte actuación da Comisión de Toponimia foi o Proxecto Toponimia de Galicia, que pretendía recoller toda a microtoponimia de Galicia, “un plan orientado á recolleita, introdución nunha base de datos, normativización e dixitalización de toda a microtoponimia galega”. Desde que se empezou este traballo, para o que se contaba con técnicos de gabinete e traballadores de campo, recolléronse uns 400.000 topónimos, e prevese que en total, cheguen a 1.200.000, sumando as entidades de poboación, xeográficas, hidronimia, odonimia e nomes de terras (calcúlase que en Galicia existe unha densidade de entre 36 e 40 topónimos por km²).

Actualmente este proxecto está paralizado: non hai ningún traballador de campo e os técnicos de gabinete foron despedidos. Entretanto, case 80 aldeas quedan deshabitadas nun ano en Galicia -e xa van máis de 1.400-,  o que supón a perda irreparable de miles de nomes do noso patrimonio toponímico.

Alguén pode crer aínda que á nosa onomástica non lle cómpre protección?