LEDIGAL - Variación sociolingüística no léxico dispoñible do galego

Sobre o Léxico dispoñible do galego (2014), Dispogal e LEDIGAL

Léxico dispoñible

O léxico dispoñible é o vocabulario que se presenta na mente dos falantes de xeito inmediato e natural cando se trata de determinado ámbito temático, denominado centro de interese (CI). Para obter o léxico dispoñible, trabállase con mostras representativas de informantes que escriben, nun tempo controlado, listaxes de palabras vinculadas con determinados temas (os CI). A dispoñibilidade léxica dos datos obtidos calcúlase tendo en conta non só a frecuencia das formas nas listaxes, senón tamén a orde de aparición nelas. Por suposto, as palabras máis frecuentes e que ocupan postos máis altos nas listaxes son as máis dispoñibles.

Léxico dispoñible do galego (2014). Descrición básica

No ano 2014 Belén López Meirama e María Álvarez de la Granja publicaron como anexo 71 da revista Verba o libro Léxico dispoñible do galego (LDG), que analiza o léxico dispoñible proporcionado no curso 2008-2009 por 800 estudantes de segundo de bacharelato para 18 ámbitos temáticos ou centros de interese (CI).

CI 01. O corpo humano
CI 02. A roupa
CI 03. As partes da casa (sen mobles)
CI 04. Os mobles da casa
CI 05. Os alimentos e as bebidas
CI 06. Os obxectos colocados na mesa para a comida
CI 07. A cociña e os seus utensilios
CI 08. A escola: mobles e materiais
CI 09. A calefacción e a iluminación
CI 10. A cidade
CI 11. O campo
CI 12. Os medios de transporte
CI 13. Os traballos do campo e do xardín
CI 14. Os animais
CI 15. Os xogos e as distraccións
CI 16. As profesións e os oficios
CI 17. As cores
CI 18. O mar

Os centros educativos que compoñen a mostra son os seguintes.

Centro escolar	Localidade	Poboac.	Prov.	Situac.	Nº enq.
1 IES Agra do Orzán	A Coruña	Urbana	CO	costa	16
2 IES Salvador de Madariaga	A Coruña	Urbana	CO	costa	15
3 IES Eusebio da Guarda	A Coruña	Urbana	CO	costa	17
4 CPR Cristo Rey	A Coruña	Urbana	CO	costa	16
5 CPR Grande Obra de Atocha	A Coruña	Urbana	CO	costa	16
6 CPR Santo Domingo	A Coruña	Urbana	CO	costa	16
7 IES Saturnino Montojo	Ferrol	Urbana	CO	costa	17
8 IES Rodolfo Ucha Piñeiro	Ferrol	Urbana	CO	costa	15
9 IES Pontepedriña	Santiago	Urbana	CO	interior	14
10 IES Antonio Fraguas Fraguas	Santiago	Urbana	CO	interior	18
11 IES As Fontiñas	Santiago	Urbana	CO	interior	16
12 CPR La Salle	Santiago	Urbana	CO	interior	16
13 IES Fragas do Eume	Pontedeume	periurb.	CO	costa	19
14 IES Afonso X O Sabio	Cambre	periurb.	CO	costa	16
15 IES de Ames	Bertamiráns	periurb.	CO	interior	13
16 IES Isidro Parga Pondal	Carballo	Vila	CO	costa	16
17 IES Campo de San Alberto	Noia	Vila	CO	costa	16
18 IES Francisco Aguiar	Betanzos	Vila	CO	interior	16
19 IES Punta Candieira	Cedeira	Rural	CO	costa	16
20 IES Macías o Namorado	Padrón	Rural	CO	interior	16
21 IES Terra do Xallas	Sta. Comba	Rural	CO	interior	16
22 IES Politécnico de Lugo	Lugo	Urbana	LU	interior	16
23 IES Xoan Montes	Lugo	Urbana	LU	interior	16
24 IES Leiras Pulpeiro	Lugo	Urbana	LU	interior	16
25 IES Francisco Daviña Rei	Monforte	Vila	LU	interior	16
26 IES Pedregal de Irimia	Meira	Rural	LU	interior	16
27 IES Porta da Auga	Ribadeo	Rural	LU	costa	16
28 IES Otero Pedrayo	Ourense	Urbana	OU	interior	18
29 IES A Carballeira	Ourense	Urbana	OU	interior	14
30 CPR Santa María	Ourense	Urbana	OU	interior	16
31 IES Nº 1 do Carballiño	O Carballiño	Vila	OU	interior	16
32 IES Aquis Querquernis	Bande	Rural	OU	interior	16
33 IES do Castro	Vigo	Urbana	PO	costa	16
34 IES Alexandre Bóveda	Vigo	Urbana	PO	costa	16
35 IES de Beade	Vigo	Urbana	PO	costa	16
36 CPR María Inmaculada	Vigo	Urbana	PO	costa	16
37 CPR Las Acacias	Vigo	Urbana	PO	costa	16
38 CPR Apóstol Santiago	Vigo	Urbana	PO	costa	16
39 IES Sánchez Cantón	Pontevedra	Urbana	PO	costa	16
40 IES Gonzalo Torrente Ballester	Pontevedra	Urbana	PO	costa	16
41 IES A Xunqueira	Pontevedra	Urbana	PO	costa	16
42 IES Val Miñor	Nigrán	periurb.	PO	costa	16
43 IES Primeiro de Marzo	Baiona	periurb.	PO	costa	16
44 IES Ribeira do Louro	O Porriño	periurb.	PO	interior	16
45 IES de Rodeira	Cangas	Vila	PO	costa	16
46 IES Castro Alobre	Vilagarcía	Vila	PO	costa	16
47 IES Manuel García Barros	A Estrada	Vila	PO	interior	16
48 IES Pedra da Auga	Ponteareas	Vila	PO	interior	16
49 IES A Sangriña	A Guarda	Rural	PO	costa	20
50 IES de Valga	Valga	Rural	PO	interior	12

Táboa 1. Os centros de ensino do LDG

A enquisa

As enquisas constan de dúas partes. Na primeira recóllense os datos de tipo sociocultural e sociolingüístico das/dos estudantes; na segunda recóllese a información estritamente lingüística, a través de listaxes de palabras correspondentes aos 18 CI escritas polas/polos estudantes nun tempo de dous minutos para cada CI.

Os datos socioculturais e sociolingüísticos dos que se obtén información para cada estudante son os seguintes:

Sexo
Residencia familiar
Lingua inicial
Lingua habitual
Estudos dos pais
Profesión dos pais

A partir da información obtida sobre o lugar de residencia familiar, cada enquisa é asignada a un dos seguintes tipos de residencia: urbana, periurbana, vila e rural. A partir sobre todo dos estudos dos pais e, secundariamente da profesión dos pais, atribúeselle a cada estudante un determinado nivel sociocultural.

O tratamento dos datos lingüísticos. Criterios de lematización dos materiais

Ás diferentes palabras e expresións escritas polas/polos estudantes na segunda parte da enquisa (chamadas variantes) son lematizadas baixo unha forma normalizada (lema) que permite agrupar variantes flexivas (por exemplo ollo e ollos, variantes ortográficas, como abogado e avogado, variantes fónicas ou morfolóxicas, moitas veces dialectais, como pantalóns, pantalois e pantalós, así como formas convenientemente escritas con voces que conteñen erratas, lapsus etc.

Ademais, as frecuentes voces de orixe española que se encontran nas listaxes teñen un diferente tratamento en función da existencia ou non dun cognado galego.

Se existe un cognado galego, a voz do español así como as voces adaptadas ou híbridas lematízanse baixo a forma estándar galega. Así, por exemplo, baixo o lema moa agrupamos as variantes moa, muela e mola.
Contrariamente, se non existe un cognado galego, que comparta a mesma raíz ca a forma do español, esta lematízase en principio baixo a forma estándar do español. Por este motivo encontramos, por exemplo, o lema tobillo (separado do lema nocello e do lema tornecelo), que agrupa a tobillo, tobillos e tovillo. Con todo, dado que é habitual a adaptación ao galego das formas de orixe española, se nun determinado CI a forma adaptada é máis frecuente ca a forma sen adaptar, escóllese como lema a forma adaptada. Por este motivo, no CI A Cidade encontramos, por exemplo, o lema axuntamento.

Tal e como se pode observar nos seguintes exemplos, moi frecuentemente baixo un lema podemos encontrar un considerable número de variantes, que poden ser de moi distinto tipo:

óso 291

hosos 2

hueso 2

huesos 4

osiños 1

oso 33

óso 51

osos 88

osós 1

ósos 109

beirarrúa 208

beira rúas 1

beirarrua 9

beirarrúa 80

beirarruas 10

beirarrúas 35

beirarua 7

beirarúa 33

beiraruas 4

beirarúas 12

beirarús 1

beirrarúa 1

beirrarúas 1

veira rúa 4

veirarrua 1

veirarrúa 1

veirarrúas 2

veirarúa 2

veiraruas 2

veirarúas 2

carretera 162

caretera 1

carreteira 49

carreteiras 31

carretera 44

carreteras 36

moitas carreteiras 1

axuntamento 43

aiuntamento 1

alluntamiento 1

axuntamento 20

ayuntamento 10

ayuntamiento 10

ayuntamientos 1

Os criterios de edición detallados, así como a súa xustificación, poden consultarse no Léxico dispoñible do galego (López Meirama, Álvarez de la Granja 2014: 31-127).

Consulta dos datos en Dispogal

Na aplicación de acceso libre Dispogal <www.http://gramatica.usc.es/dispogal> (usuario e contrasinal: USC, datos: proxecto Léxico dispoñible do galego), deseñada por Guillermo Rojo, poden consultarse os lemas correspondentes a cada CI, ordenados por defecto de maior a menor dispoñibilidade léxica. Así mesmo, esta aplicación permite filtrar os datos polas diferentes variables sociais e sociolingüísticas a que fixemos referencia á hora de describir a enquisa (sexo, lingua inicial, lingua habitual, tipo de poboación da residencia familiar, nivel sociocultural), así como polas variables correspondentes ao centro de ensino (centro concreto, tipo de poboación do centro de ensino [urbana, periurbana, vila, rural]), tipo de centro [público, privado], provincia e situación xeográfica do centro [costa, interior].

Por exemplo, nesta consulta obtéñense, ordenados de maior a menor dispoñibilidade, os lemas proporcionados polas mulleres que só falan galego ou que falan máis galego ca castelán para o CI "O campo" (ofrécese un fragmento dos resultados).

Imaxe 1. Lemas proporcionados polas mulleres que só falan galego ou que falan máis galego ca castelán no CI "O campo"

Ademais a aplicación Dispogal ofrece outras posibilidades, como a de obter datos cuantitativos sobre produción de palabras dos grupos sociais que se escollan ou a de establecer comparacións entre diferentes grupos ou mesmo entre diferentes proxectos almacenados na aplicación.

LEDIGAL. Variación socio-lingüística no léxico dispoñible do galego

A aplicación Dispogal, tal e como acabamos de indicar, permite filtrar a información por diferentes variables, e obter a listaxe de lemas ofrecidos polo grupo de estudantes que se seleccione. Para completar as posibilidades de busca de Dispogal, e a partir dos datos obtidos no proceso de elaboración do Léxico dispoñible do galego, deseñamos no Instituto da Lingua Galega unha segunda aplicación, que complementa o tipo de buscas que ofrece Dispogal. Esta aplicación, chamada LEDIGAL. Variación socio-lingüística no léxico dispoñible do galego, serve para correlacionar os lemas e as variantes concretas escritas polas/polos estudantes coas diferentes variables sociais e sociolingüísticas referidas máis arriba, tal e como se pode comprobar nas seguintes imaxes. Nas dúas primeiras buscamos o lema rodilla en alumnado que ten o galego como lingua inicial e en alumnado que ten o castelán como lingua inicial, respectivamente.

Imaxe 2. Resultado da busca do lema rodilla en estudantes que teñen o galego como lingua inicial (fragmento)

Imaxe 3. Resultado da busca do lema rodilla en estudantes que teñen o castelán como lingua inicial (fragmento)

Nas seguintes imaxes, contrastamos a presenza da variante cóbado ou cóbados en alumnado de zona rural que fala exclusivamente galego coa presenza da variante codo(s) nese mesmo grupo de estudantes. Para máis detalles sobre o funcionamento da aplicación, vid. a Axuda.

Imaxe 4. Busca da variante cóbado(s) no CI "O corpo humano" en estudantes de zona rural que só falan galego (fragmento)

Imaxe 5. Busca da variante codo(s) no CI "O corpo humano" en estudantes de zona rural que só falan galego (fragmento)

Os lemas e variantes recollidos no Léxico dispoñible do galego dentro de cada CI poden consultarse no documento descargable no seguinte enlace: Lemas e variantes do LDG. O documento coincide case na súa totalidade co Apéndice 1 que publicamos en 2014 como anexo da obra citada. Con todo, no proceso de preparación de LEDIGAL identificamos algúns erros na lematización ou na transcrición, que foron corrixidos no novo documento. O libro contén outros tres apéndices, que poden encontrarse online:

Listaxe xeral de lemas ordenados por frecuencia (Apéndice 2)
Listaxe xeral de lemas ordenados alfabeticamente (Apéndice 3)
Mostra da enquisa (Apéndice 4)